Noord-Brabant


Bijdragers aan Wikimedia-projecten

Article Images

Sjabloon:Infobox provincie Noord-Brabant (uitspraakⓘ) is een provincie in het zuiden van Nederland. De hoofdstad van de provincie is 's-Hertogenbosch.

Geografie

Ligging

Noord-Brabant grenst in het noorden aan de Nederlandse provincies Zuid-Holland en Gelderland, in het westen aan Zeeland, in het oosten aan Limburg, en in het zuiden aan de Belgische provincies Antwerpen en Limburg. Behalve Gelderland en Overijssel heeft geen andere Nederlandse provincie zoveel 'buren'. Noord-Brabant is dan ook een grote provincie (na Gelderland de grootste) en zij bezit logistiek een belangrijke, ook grensoverschrijdende doorgangsfunctie, zowel naar het zuiden als naar het oosten.

Fysieke kenmerken

Noord-Brabant is in gemiddelde mate verstedelijkt, de bevolkingsdichtheid (491/km²) is vrijwel precies het landelijk gemiddelde (484/km²). De verstedelijking is in het midden van de provincie het meest, waar de vlieger: Breda, Tilburg, Eindhoven en 's-Hertogenbosch zich bevind, voor de rest is het een landelijke provincie. De provincie heeft bovendien haar landschappelijke waarden goed bewaard. Natuurschoon vindt men vooral in de nationale parken Loonse en Drunense Duinen, De Biesbosch en De Groote Peel, in het vennengebied Kampina bij Oisterwijk, het Grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide, en in de bosrijke omgeving van Breda.

  • Zie verder de paragraaf 'Natuur' hieronder

Belangrijke steden

De belangrijkste steden in Noord-Brabant zijn, in orde van grootte: Eindhoven (5e stad van Nederland, grootste stad van Noord-Brabant), Tilburg (6e stad van Nederland), deze beide gemeenten met meer dan 200.000 inwoners, en dan Breda (9e gemeente van Nederland), evenals 's-Hertogenbosch (21e gemeente van Nederland) ver boven de 100.000 inwoners. Na deze grote vier komt een vijftal steden met een inwonertal van 50.000 tot 100.000, in dalende volgorde: Helmond, Roosendaal, Oss, Bergen op Zoom en Oosterhout.

Al deze steden zijn ook toonaangevend geweest in de ontwikkeling van de Nederlandse industrie, en bevinden zich tevens in de "Brabantse Stedenrij", een combinatie van de Brabantse steden tezamen met randgemeenten. Onder planologen wordt dit gebied ook wel de Zandstad Brabant genoemd, als toespeling op de benaming Randstad voor het verstedelijkte westen van Nederland. In het gebied liggen onder meer nog vele kleinere steden zoals, Schijndel, Waalwijk, Boxtel, Oisterwijk, Vught, Geldrop, Etten-Leur, Uden, Veghel en Veldhoven, terwijl ook meer perifeer nog diverse plaatsen van meer dan 25.000 inwoners liggen, zoals Heusden, Deurne, Boxmeer en Werkendam.

Het streekplan 2002 heeft in de provincie een vijftal stedelijke regio's aangewezen. De grootste daarvan is het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven met bijna 725.000 inwoners, gevolgd door Breda-Tilburg met ruim 530.000. Deze cijfers geven een betere indruk van het reële gewicht van de twee belangrijkste stedelijke gebieden.

  • Zie verder de paragraaf 'Steden en dorpen' hieronder

Geschiedenis

Provincie Noord-Brabant (2009) met indeling van gemeenten en impressie van het landschap

De naam Brabant is een afgeleide van Braecbant. Dit is een samenvoeging van braec, dat broek of drassig land betekent, en bant, dat streek betekent.[1]

Tot aan de 17e eeuw was een groot deel van het gebied dat nu de provincie Noord Brabant vormt deel van het Hertogdom Brabant, waarvan het grootste stuk tegenwoordig in België ligt. In de 14e en 15e eeuw beleefde Brabant zijn Gouden eeuw. In het bijzonder gold dat voor de steden Brussel, Antwerpen, Leuven (in België), Breda en 's-Hertogenbosch.

Na de ondertekening van de Unie van Utrecht in 1579, werd Brabant onderwerp van gevecht tussen de protestante Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en het katholieke Spanje dat de Zuidelijke Nederlanden bezette. Met de Vrede van Munster in 1648 ging het noordelijke deel van Brabant deel uit maken van de Republiek, en werd dat aangeduid als Staats-Brabant.

Pogingen van de Republiek om de bevolking van Brabant protestant te maken mislukten, en Brabant fungeerde voornamelijk als wingewest en militaire bufferzone. In deze periode werd Brabant stelselmatig financieel uitgekleed door de Republiek, waardoor er van economische ontwikkeling nauwelijks sprake was. Omdat de overgrote meerderheid van de bevolking katholiek was, werd Brabant niet als volwaardige, achtste provincie tot de Republiek toegelaten. De katholieken in Brabant werden door de Republiek beperkingen opgelegd in hun geloofsuitoefening, hierdoor ontstonden vele schuilkerken. In 1795 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de Bataafse Republiek, die de katholieken als gelijkwaardige burgers erkende en waarbinnen generaliteitsland Staats-Brabant een provincie werd, met de naam: Bataafs-Brabant. Deze toestand eindigde tijdens de Franse overheersing toen het gebied werd opgedeeld over verschillende departementen.

Na de val van Napoleon in 1815 werd bij het Congres van Wenen bepaald dat onder andere de Oostenrijkse Nederlanden en de voormalige Bataafse republiek samengevoegd werden tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Heel het gebied van het oude hertogdom Brabant werd nu weer in één staat verenigd en verdeeld in drie provinciën: Noord-Brabant, Antwerpen en Zuid-Brabant (met Brussel en Leuven). Noord-Brabant werd bij die gelegenheid uitgebreid met enkele stukken van Holland (de gebieden ten zuiden van het Hollandsch Diep en de Merwede) en de voormalige heerlijkheden Megen, Boxmeer, Gemert en Ravenstein.

Tijdens de Belgische Opstand in 1830 bestond er onder de bevolking van het voor 90% katholieke Noord-Brabant wel enige sympathie voor de Belgische zaak, maar die bleef binnen de perken en de uitingen daarvan konden door de Nederlandse autoriteiten zonder veel moeite worden onderdrukt.

Vanaf het einde van de 19e eeuw werd de provincie meer en meer geïndustrialiseerd. Textiel werd geproduceerd in Tilburg en Helmond, terwijl Eindhoven uitgroeide tot de vijfde stad van Nederland dankzij Philips en DAF. Voormalige kleine plaatsen groeiden zo snel uit tot nieuwe industriesteden. Breda en 's-Hertogenbosch stonden bekend als historische centra en als oude garnizoensteden van Brabant, getuige de vele kazernes die de beide gemeentes herbergen. Daarnaast is ook Bergen op Zoom een oude garnizoenstad met een monumentale historische kern.

Sint-Janskathedraal in 's-Hertogenbosch

Het Rijke Roomse Leven

Noord-Brabant is al sinds de Romeinse tijd katholiek. Vanaf ongeveer 1900 en vooral na de Eerste Wereldoorlog verzuilde Noord-Brabant sterk (evenals de rest van Nederland). Bijna het gehele openbare leven zoals scholing, gezondheidszorg en vrijetijdsbesteding werd door door de kerk aangestuurde verenigingen, vakbonden, etc. beheerst. Iedere katholieke Brabander werd geacht hieraan deel te nemen en de sociale controle hierop was groot. Dit wordt ook wel het tijdsbestek van het Rijke Roomse Leven genoemd. Na het Tweede Vaticaans Concilie en tijdens de roerige jaren '60 brokkelde de verzuiling snel af. Het zondagse kerkbezoek onder de Brabantse bevolking is in snel tempo verminderd tot minder dan 5 procent.

Het huidige roomse leven

Anno 2006 was iets meer dan de helft van de Brabanders katholiek vooral in het oosten in de regio grenzend aan de provincie Limburg. Zo zijn in het Bisdom 's-Hertogenbosch, dat het oostelijke gedeelte van Noord-Brabant bestrijkt, 1.167.000 katholieken (56,8 procent van de bevolking). Iedere zondag bezochten gemiddeld 45.645 inwoners van dit gebied de H. Mis in een RK kerk, wat slechts 2 procent van de totale bevolking was. In het westen van Noord-Brabant (Bisdom Breda) is het aantal katholieken sterker afgenomen, slechts 52 procent van de west Brabanders is katholiek.

Bestuur

Zetelverdeling Provinciale Staten 2007

Uitslag in Noord-Brabant van de verkiezingen voor de Provinciale Staten van maart 2007 (rechts) en maart 2003 (links) en de uitslagen van verkiezingen voor de Tweede Kamer van november 2006 in een aparte tabel (rechts):

Uitslag Statenverkiezingen
Partij 2003 2007
Stemmen in % Zetels Stemmen in % Zetels
CDA 36,8 30 31,3 18
SP 7,9 6 21,0 12
VVD 19,0 15 18,9 11
PvdA 20,3 17 14,1 8
GroenLinks 5,2 4 4,1 2
SGP/ChristenUnie 1,6 1 2,7 1
PvdD - - 2,2 1
D66 4,4 3 2,1 1
Brabantse Partij * 1,4 1 1,9 1
LPF 2,6 2 - -
Opkomst 41,8 79 44,7 55
Uitslag Kamerverkiezingen 2006
Partij Stemmen in % +/- (2003)
CDA 31,8 - 2,1
SP 20,4 + 11,9
PvdA 17,8 - 5,8
VVD 14,5 - 3,8
PVV 6,2 -
GroenLinks 3,4 - 0,9
D66 1,6 - 2,0
ChristenUnie 1,5 + 0,9
PvdD 1,4 + 1,0
SGP 0,4 + 0,0
LPF 0,2 - 5,4
Opkomst 78,5 + 0,2

* Brabantse Partij was LB/BOF: Leefbaar Brabant / Brabantse Onafhankelijke Fracties

College van Gedeputeerde Staten:

Zie ook: Lijst van gouverneurs en Commissarissen van de Koning(in) van Noord-Brabant.

Taal

Het provinciehuis van Noord-Brabant in 's-Hertogenbosch

Zie Brabants voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het Brabants wordt niet erkend als streektaal, zoals het Fries of het Limburgs. Het Brabants wordt als een dialect gezien, wat wil zeggen dat de ontwikkeling en het karakter van de 'taal' niet los staan van de eenheidstaal, het Nederlands. In het geval van het Brabants is het namelijk zo dat deze taal, samen met het nauw verwante Hollands, de belangrijkste dialecten zijn geweest in het ontstaan van het Standaardnederlands in de 16e en 17e eeuw. Vervolgens werd het Hollands steeds belangrijker. Het Brabants verloor aan gewicht door de politieke ontwikkelingen. Thans vormt het Brabantse dialect in zijn vele regionale varianten, of tenminste de tongval, een typisch onderdeel van de identiteit van de Brabander.

Niet-Brabanders kennen het Brabants vooral van cabaretiers als Theo Maassen, Hans Teeuwen, Marc-Marie Huijbregts en Mark van de Veerdonk, en van Radio Bergeyk. Op muzikaal gebied zijn er de liedjes “Houdoe en Bedankt” (Walter Vermeer) en “Houdoe” (kassameisjes/De Vliegende Panters) en de Nuenense zanger Gerard van Maasakkers, ook Guus Meeuwis heeft een lied geschreven over Brabant genaamd "Brabant". Ondanks dat de bevolking wilde dat het lied het Brabants volkslied zou worden, is dat tot op heden nog niet gebeurd.

Het Brabants Dagblad, het Eindhovens Dagblad en BN/DeStem hielden in het voorjaar van 2005 een gezamenlijke verkiezing van “Brabants mooiste woord”, om het dialect extra aandacht te geven. 6000 lezers stuurden hun persoonlijke voorkeuren in. Een jury bestaande uit de taal- en dialectdeskundigen Wim Daniëls, Jos Swanenberg en Hans Heestermans beoordeelde de inzendingen en benoemde de afscheidsgroet "Houdoe" tot winnaar. De jury stelde het volgende "rèèjke" (lijst) van de 10 meest gewaardeerde Oost-Brabantse woorden op:

Brabants Vertaling  
Affesere Haast maken, opschieten  
Bedinne Relaxen, even niet zeuren  
Durske Deerne, meisje (uiteindelijke derde)
Golliepaop scheldwoord; "gollie paop" = "Gallische Paus" Naar de Franse pausen uit de 14e eeuw.  
Griesele Harken  
Houdoe Afscheidsgroet; "houd oe" = "houd je (goed)" (uiteindelijke winnaar)
Meepesant En passant, tegelijkertijd (uiteindelijke tweede)
Petazzie Stamp(stampot)  
Schottelslet Vaatdoekje  
Tesnuzzik Zakdoek  
Zibbedeeske Een verlegen, beetje zeurderig, beetje sullig oud vrouwtje  
Bron: met dank aan het Brabants Dagblad dossier Brabants mooiste woord”

West-Brabanders kennen van deze lijst vaak alleen het woord "Houdoe". De andere woorden komen uit Oost-Brabant.

Steden en dorpen

De grootste steden in Noord-Brabant zijn:

  • Eindhoven (209.699 inwoners in gemeente en stad)
  • Tilburg (200.167 inwoners in gemeente, 179.917 in stad)
  • Breda (170.349 inwoners in gemeente, 139.838 in stad)
  • 's-Hertogenbosch (134.961 inwoners in gemeente, 100.850 in stad)

Noord-Brabant is momenteel verdeeld in 68 gemeenten. In het verleden was het aantal gemeenten veel groter, maar met de gemeentelijke herindeling in de jaren 90 is dat aantal drastisch teruggebracht. De huidige gemeenten zijn:

Zie ook

Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk (Breda) in Breda

Cultuur

Er zijn vele musea vooral in de grotere plaatsen zoals onder andere het Noordbrabants Museum in Den Bosch en het Breda's Museum in Breda en theaters zoals het Chassé Theater in de provincie Noord-Brabant. Verder zijn er vele lokale initiatieven op diverse gebieden van kunst en muziek.

Natuur

Kuypers Gemeente Atlas Noord Brabant 1865-1870 (bron: [1])

Evenals het grootste deel van Nederland is Noord-Brabant relatief vlak en bestaat uit dekzandgebieden, doorsneden door beekdalen. In het noorden vinden we de rivierkleigebieden en in het noordwesten vinden we nog restanten van het vroegere Hollandveen. De grote hoeveelheden woeste gronden (heidevelden en stuifzanden) uit het verleden zijn grotendeels in cultuur gebracht, bijvoorbeeld door bebossing. Enkele stuifzand- en heidegebieden zijn bewaard gebleven, zoals in het Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen en de Kampina. In het oosten van de provincie vinden we enkele hoogveenrestanten in de verschillende reservaten van de Peel. De grens van de provincie wordt in het noorden gevormd door de rivier de Maas. De Maas loopt uit in de Maasdelta en vormt daar het Nationaal Park De Biesbosch.

Economie

Een belangrijk deel van de werkgelegenheid wordt gevonden in de landbouw, industrie (onder andere chemische) en dienstverlening. De voornaamste landbouwproducten zijn graan en suikerbieten. Varkens en kippen worden veel als vee gehouden, veelal in het noordoosten van de provincie. Belangrijke takken van industrie zijn de productie van elektronica en vrachtwagens (voornamelijk in Eindhoven), textiel en schoenen. Voedingsmiddelen worden onder meer geproduceerd in Breda, Oosterhout en Roosendaal. De laatste jaren is er een grotere groei van de economie in Noord-Brabant dan in andere delen van Nederland. Dit komt door de strategische ligging van Noord-Brabant, tussen de Randstad, Antwerpen en het Rijnruhrgebied.

Verkeer en vervoer

Noord-Brabant kent een netwerk van spoorlijnen en autosnelwegen. Noord-Brabant ligt op de doorvoerroute vanuit de havens van Antwerpen en Rotterdam naar het Ruhrgebied. Er zijn zowel spoorverbindingen als autosnelwegen die van west naar oost gaan. De verwachting is dat wanneer de Betuweroute in gebruik genomen wordt, dat dan minder goederentreinen over Brabants grondgebied zullen rijden.

Spoorlijnen

Vanwege de verbindingsmogelijkheid met Antwerpen werd als eerste Brabantse stad Roosendaal aangesloten op het spoornet. Station Roosendaal werd in 1854 in gebruik genomen, toen de spoorlijn Antwerpen - Lage Zwaluwe in gebruik werd genomen. Later werd Bergen op Zoom aangesloten op Roosendaal en vervolgens werd het gebied in Oost Brabant in het spoornet opgenomen.

De belangrijkste oost-west-verbinding op het spoor is de spoorlijn tussen Eindhoven en Breda, waarover onder andere de Intercity van Station Venlo naar Den Haag rijdt. Tevens is er in Oost-Brabant een belangrijke noord-zuidverbinding. Dit is de Spoorlijn Utrecht - Boxtel waarover de treinen van Eindhoven naar Schiphol en de Intercity's van Alkmaar naar Maastricht/Heerlen rijden. Vanaf Tilburg is er ook nog een verbinding met Nijmegen.

Er waren ook nog andere spoorlijnen die thans zijn afgebroken. Zo was er de Spoorlijn Lage Zwaluwe - 's-Hertogenbosch, ook wel Halve Zolenlijntje genoemd, omdat deze spoorlijn maar enkelsporig was aangelegd en omdat hij in de Langstraat lag, de streek van de schoenenindustrie.

Het Duits Lijntje liep van Station Boxtel naar Wesel. Een gedeelte van deze spoorlijn ligt er nog, maar vanaf het Emplacement Veghel is de spoorlijn opgebroken. Er zijn wel studies om de spoorlijn tot Veghel of Uden weer in gebruik te nemen. Nog voor de zomermaanden wil de provincie de knoop doorhakken of het tracé daadwerkelijk terug zal komen. Dit alles heeft te maken met het Hoogwaardig Openbaar Vervoer (HOV). Momenteel zijn er 11 belangstellenden die met het tracé te maken willen hebben. Enkel is het de vraag of er een trein of lightrail komt te rijden. Wordt het een trein zullen alleen de stations 's-Hertogenbosch, Boxtel, Schijndel ( Nieuw ), Veghel ( Nieuw ) en Uden ( Nieuw ) aan bod komen, wordt het een lightrail zal Eerde ook een station krijgen, net zoals Liempde, maar ook Uden en Veghel krijgen meer stations er bij. Dit worden dan haltes, in plaats van stations. Het Duits Lijntje werd tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt voor de deportatie van de Joden vanuit Kamp Vught.

Het Bels Lijntje, de spoorlijn van Tilburg naar Turnhout is ook reeds opgebroken. Het tracé is wel gedeeltelijk in het landschap zichtbaar. Momenteel is er op gedeelten van het tracé een fietspad aangelegd.

De spoorlijn van Eindhoven naar Station Winterslag is ook reeds afgebroken.

Zodra de Hogesnelheidslijn Schiphol - Antwerpen in gebruik genomen zal worden, zal Station Roosendaal zijn belangrijke functie als grensstation voor een deel verliezen en neemt Breda deze functie over. Momenteel oefent Thalys al met het nieuwe traject, alleen door technische gebreken mag er nog niet gereden worden. Camiel Eurlings denkt dat er vanaf oktober al treinen kunnen rijden op het nieuwe tracé ( Breda - Rotterdam - Amsterdam ), echter wordt er vanuit gegaan dat pas in december 2008 de treinen volledig gaan rijden, zodat ook Antwerpen, Antwerpse Kempen, Brussel en Den Haag worden aangesloten op de HSL.

Sinds december 2007 is er een nachttrein vanuit diverse stations in Noord-Brabant met de Randstad.

Autosnelwegen

Noord-Brabant is door elf rijkswegen verbonden met verschillende delen van het land. Te weten de A2, de A4, de A16, de A27, A29, de A/N50, A58, A59, A/N65, A67 en de A73. De A2 en A27 verbinden respectievelijk Eindhoven en Breda met Utrecht en verder. De A16 en A4 verbinden respectievelijk Breda en Bergen op Zoom met Rotterdam en de A50 verbind Eindhoven met Nijmegen en verder. In het zuiden verbindt de A16 Breda met Antwerpen, evenals de A4 Bergen op Zoom met Antwerpen verbindt en de A73 van Nijmegen naar Venlo. De A/N65 verbindt 's-Hertogenbosch met Tilburg.

Tevens zijn er drie belangrijke snelwegen van west naar oost. De A58 die Eindhoven met Breda / Bergen op Zoom verbindt. De A59 die Oss via 's-Hertogenbosch en Waalwijk verbonden wordt met de A16 bij Knooppunt Zonzeel. De A67 loopt van de Belgische grens via Eindhoven naar Venlo. Ook zijn er Provinciale autosnelwegen, namelijk de A261 van Tilburg naar Waalwijk en A270 van Eindhoven naar Helmond.

Vliegvelden

Noord-Brabant kent een grote luchthaven. Vanaf Eindhoven Airport vliegen er dagelijks vliegtuigen naar steden als Milaan en Barcelona. Door aanhoudende jaarlijkse groei was het in 2006 met 1.143.557 passagiers de grootste regionale luchthaven van Nederland.

Naast Eindhoven Airport kent Noord-Brabant ook nog een aantal militaire vliegvelden zoals Vliegbasis Volkel, Vliegbasis Gilze-Rijen, Vliegbasis De Peel en Vliegbasis Woensdrecht. Bij Roosendaal ligt Seppe Airport. Dit vliegveld wordt gebruikt voor zakelijke vluchten, maar ook voor rondvluchten en vlieglessen.

Openbaar vervoer

Spoorvervoer

Bij de aanleg van de verschillende spoorlijnen werden de spoorlijnen bereden door de maatschappijen die de spoorlijn aan hadden gelegd. Door het ontstaan van de Nederlandse Spoorwegen in 1938 rijden in Noord-Brabant alleen nog maar passagierstreinen van de Nederlandse Spoorwegen.

Het goederenvervoer wordt beheerst door Railion. Maar er rijden ook treinen van andere maatschappijen over de lijnen in Noord-Brabant. Alleen ACTS laadt en lost de treinen in Acht bij Eindhoven.

Busvervoer

Noord-Brabant is verdeeld in drie grote concessiegebieden. West en Midden-Brabant, Oost-Brabant en Zuidoost-Brabant. Daarnaast hebben de steden Breda, Tilburg, Eindhoven, 's-Hertogenbosch en Oss ook een stadsdienst. De provincie besteedt de concessies van West en Midden-Brabant, Oost-Brabant en de stadsdiensten uit. Samenwerkingsverband Regio Eindhoven is verantwoordelijk voor het openbaar vervoer in deze regio. Veolia is verantwoordelijk voor het concessiegebied van West en Midden-Brabant, evenals de stadsdiensten van Tilburg, Breda, Roosendaal en Bergen op Zoom. Oost-Brabant is gegund aan Arriva. Arriva is ook verantwoordelijk voor het stadsvervoer in 's-Hergenbosch en Oss. Hermes verzorgt het openbaar vervoer in Samenwerkingsverband Regio Eindhoven, inclusief het stadsvervoer in Eindhoven en Helmond.

Volkslied

De provincie Noord-Brabant kent als enige provincie in Nederland geen officieel eigen volkslied. Meerdere initiatieven tot stemming daarover zijn genomen, maar telkens zonder besluit. Bij Koninginnedag 2007 in 's-Hertogenbosch werd het lied Brabant van Guus Meeuwis aangekondigd als het Brabants volkslied. Dit was echter ook niet officieel, al was het maar omdat er in die gezongen versie ook verwijzingen waren naar gebouwen in 's-Hertogenbosch zoals De Moriaan. In het najaar van 2006 vond een enquête over dit onderwerp plaats door bureau Intomart, onder een representatieve groep Brabanders. Daaruit kwam naar voren dat een ruime meerderheid van de Brabanders geen behoefte heeft aan een Brabants volkslied.

Gedeputeerde Staten hebben op basis hiervan, in overleg met Provinciale Staten, besloten dat zij geen verdere stappen op dit terrein meer zullen ondernemen.

Bronnen, noten en/of referenties

  1. ↑ Henricus Joosen 1946: Ons Baarle, een bijzonder dorp. Bouwstenen voor de geschiedenis van Baarle.

Sjabloon:NederlandseProvincies Sjabloon:Stedelijke regio's NB