Historia d'Aragón

Ista pachina ha menester d'una revisión por un corrector ta amillorar a suya ortografía, a suya gramatica u o suyo vocabulario.

A presencia humana en as tierras que hue forman a Comunidat Autonoma d'Aragón data de fa cuantos milenios, pero Aragón, como muitas d'as actuals rechions historicas, ye fruito d'a Edat Meya. O nombre d'Aragón apareixe por primera vegada en l'anyo 828.

Iste articlo u sección ha menester d'un wikificato con un formato adecuato a lo manual d'estilo de Biquipedia. Por favor, edita-lo ta cumplir con ellas. No borres iste aviso dica que no l'haigas feito. Colabora wikificando!

A Historia d'Aragón moderna prencipia con a invasión musulmana en o sieglo VIII. Dende allora iría enamplando as suyas mugas mientres os sieglos en os que en primeras estió condau, dimpués reino, y posteriorment consello y audiencia, dica constituir hue en día una comunidat autonoma, tot ixo a tamas de mancar d'unidat cheografica u natural, lingüistica y mesmo etnica.

En a Edat Meya se forcha l'Aragón actual. Os suyos prencipals pilars estioron a Corona, as Corz, a Deputación d'o Reino y o Dreito foral. Cabecera dende o sieglo XII d'una federación d'estaus d'entidat diversa, que la historiografía actual denomina Corona d'Aragón; o suyo peso especifico fue eslanguindo-se china-chana adintro d'ella dica plegar en a Edat Moderna, cuan s'integró en un encara mes centralizau Reino d'Espanya. Cal sinyalar que en 1412 en o compromís de Casp a dinastia que escomencipió a reinar, per muerte d'o zaguer hereu d'a casa anterior, estio a casa castellana d'os Trastamara.

Dende l'incident de 1591, cuan Felipe II d'Espanya ordenó la execución d'o chusticia d'Aragón, don Chuan V de Lanuza, dica 1707 cuan fuoron proclamaus os Decretos de Nueva Planta, Aragón fue cedendo china-chana toz os suyos dreitos, fueros y atras particularidaz historicas que heba conseguiu con o paso d'os anyos.

A Guerra d'o Francés proporcionó posibilidaz de reactivación. y mientres o sieglo XIX, os carlistas, que buscaban adeptos ta la suya causa en ista tierra, ofreixioron a recuperación d'as antigas libertaz forals.

Asinas en o sieglo XX, en a etapa republicana, o sentimiento rechionalista augmentó, pero la Guerra Civil espanyola borró de raso toz os prochectos autonomicos.

O rechimen franquista adormió as langarias aragonesistas que huei, reforzadas, preban de resurchir.

Se veiga Aragón en a Prehistoria

Os testimonios mes antigos de vida humana en Aragón se'n remuntan ta l'epoca d'as glaciacions, en o Pleistoceno meyo, fa bels 600 000 anyos, mientres lo Paleolitico Inferior. Istas poblacions en dixoron de testimonios d'artesanía achelense. Se son ovtos bifaces de pedrenya y fendidors de cuarcita, en particular en as faixas de Sant Blas en Teruel, en a zona de Cauvaca en Casp, en o Barranco d'Arbolitas amán de Borcha y tamién en a comarca de Calatayú, en a zona de Miedes. A val de Xalón en ye allora una zona a-saber-lo abundant.

Mientres a glaciación de Würm, arredol d'o 80 000 aC, aparixió un nuevo tipo humán en ista rechión, l'hombre de Neandertal. Muitas restas humanas, como caixals, se son aobatas en as Esplugas d'os Moros de Gabasa, amán de Uesca. mientres lo Paleolitico Meyo se desembolicó a cultura d'o Musteriense, que remanió dica o 40 000 aC, aproximatament. Ista se caracteriza per o treballo d'a pedrenya en forma de punta, rasqueta de dients, pero igualment per un important treballo d'o ueso. Os puestos mes conoixitos son o d'o Covacho Eudoviches d'Alacón en Teruel, a d'a Fuent d'o Trucho en Colungo y as d'as Esplugas d'os Moros de Gabasa.

En o Paleolitico Superior, que escomencipia arredol d'o 40 000 aC, aparixioron dos nuevas culturas: a Solutrense y a Magdaleniense. A Solutrense ye particularment bien representata en a Espluga de Chaves, en Bastarás, a on se son trobatas puntas ta cusir, radederas y burils. A cultura Magdaleniense nos n'ha dixato d'obchectos en ueso, como de sagaillas, u d'en piedra, como de microlitos. A crapa y o conello sembla estar os animals mes cazatos per istos hombres.

As restas de l'Epipaleolitico, entre o sietén y o cinquén milenio aC, se concentran en o Baixo Aragón. Os obchectos microliticos se fan mes numerosos, mientres que a decoración ye cada vegada mes cheometrica, emplegando-ne de formas de trianglos, trapecios y semilunas.

L'habitat se gosa desembolicar a o largo de paretes cantalosas poco fundas, enfilato enta o sol y dominando os ríos Matarranya y Algars. Os puestos prencipals son os d'os dos recuestos d'as Botiguería d'os Moros y os d'Els Secans en Mazalión en a provincia de Teruel; y os puestos d'a Costalena en Maella, d'El Serdà y d'o Sol de la Pinyera en Favara en a provincia de Zaragoza. A economía d'istas poblacions contina estando esencialment depredadera, basata en a caza, a pesca y a cullita.

En a primera metat d'o cinquén milenio antis de Cristo aparixió una nueva traza de vida basata en una economía de productors, conoixedors de l'agricultura y d'a ganadería, que continan cazando-ne d'animals como una actividat complementaria.

A existencia de molins de man, de piedra dura, atestiguan l'actividat d'a moltura, d'a mesma traza que bellas estrals pulimentatas presentan en o tallo racadas d'estar-se emplegatas como ixuelas ta fainas agricolas.

Se troban restas neoliticas en as Sierras Exteriors Uescanas y en o Baixo Aragón.

O periodo calcolitico se caracteriza per dos fenomenos: a multiplicación d'as construccions megaliticas y a extensión d'a cultura d'o vaso campaniforme. Os megalitos mes importants s'observan en as sierras exteriors y en as altas vals pirinencas.

En a espluga d'o Moro d'Olbena se son trobatas puntas de flechas en ueso, que datan d'os sieglos XVI y XV antis de Cristo y que son os millors eixemplos d'o Bronce antigo.

O Bronce meyo n'ha furnito d'importants chacimientos en a comarca de Monzón, con mes de 200 estrals pulimentatas amán d'os puestos d'o tozal Marcullo, Pialfor, Conchel, Morilla y o tozal Franché. As ceramicas son eslavatas, a vegadas decoratas con chicoz bolos sobre l'ansa. Os obchectos metalicos se multiplican con punchons rectangulars, punyals triangulars y rebladuras. A intensa actividat agricola ye enfortita per l'important numero de falces de pedrenya. Igualment se son trobatos puestos habitatos en o curso baixo d'a Cinca, amán d'os ríos Sosa y Alcanadre.

Os zaguers periodos d'a Edat d'o Bronce final, arredol d'o 1100 aC, se caracterizan per a cultura d'os campos d'urnas. Se tracta de poblacions indoeuropeas, orichinarias d'o centro d'Europa, qui se mezcloron con as poblacions mediterranias. Istos incineraban os suyos muertos y en ficaban as cenisas en urnas funerarias. Eixemplos n'existen en a espluga d'o Moro en Olbena, a Masada del Ratón en Fraga y o Cabezo de Monleón en Casp. A fuga d'a metalurchia se caracteriza per l'augmento d'os moldes de fundición que se son trobatos en puestos habitatos.

A Edat de Fierro ye millor documentata. Os puestos anteriors continan estando ocupatos sinse interrupción. Mesmo as necropolis continan fendo honra a os ganaders, agricultors y artesanos d'o nuevo periodo.

L'actividat comercial, en particular con os fenicios, os etruscos y os griegos, se desembolicó y emparó a metalurchia d'o fierro. Os trastes y l'armamento se modernizoron y se perfeccionoron, como se puet cuaternar en os chacimientos de Piuró del Barranc Fondo y de San Cristóbal en Mazalión, que en alzan de vasos d'estilo fenicio, u en Zaila y Calaceit, a on se son trobatos obchectos importatos de Creta.

En o sieglo VI aC coexistiban en Aragón sies grupos distinctos, que perteneixen a os grupos ibero, celta y aquitano: os bascons, os suesetans, os sedetans, os chacetans, os ilerchez y os celtibers citeriors.^[1] Toz istos yeran grupos iberizatos, sedentarios, instalatos en lugars fixos. Os eixemplos mas acucutatos se troban en o Cabezo de Monleón y en a Loma de Brunos en Casp, en o Puntal en Fraga y en o Roquizal del Rullo en Favara.

O sistema social se basaba en o grupo familiar, constituito por bellas cuatre cheneracions. As actividaz economicas yeran principalment l'agricultura y a ganadería. O poder yera exercito por un rei, rodiato por a población masculina que s'arroclaba en asamblea.

Se veiga Aragón en a Edat Antiga

A partir de 237 aC, baixo o mando d'Halmicar Barca, y dimpuesas baixo o mando de su choven Hasdrubal, os cartachineses s'ixeminoron rapedament por Espanya. Os ilercavons, os ilerchez y os lacetans pasoron parcialment ta l'autoridat d'Hannibal Barca. Ista rechión devién una reserva de trigo, de metals preciosos y de soldatos apreciatos.

A partir de 219 aC, Espanya devién o campo de batalla d'os romanos y os cartachineses mientres a Segunda Guerra Punica. En 217 aC, Publio Cornelio Scipión marcha contra la capital d'os ilerchez, aliaus d'Hasdrubal, dimpuesas contra os lacetans, a qui vence. Pero a o cabo d'anyo, una vegada partius os romanos, Mandonio, rei d'os ilerchez, subleva o suyo pueblo contra Roma y ixarrota os territorios d'os aliaus d'éls. Publio Cornelio esparrica istas clicas, pero ista sublevación torna a levar a Hasdrubal enta o norte de l'Ebro.

Os celtibers, por a suya parti, ninvioron una delegación ta Publio Cornelio y facioron un alcuerdo. Roma los puixó ta enrestir o territorio cartachinés: prenioron por enrestida tres ciudaz y consiguioron dos victoria contra Hasdrubal, causando-ne arredol de 15.000 muertos y 4.000 prisioners.

En 204 aC, Cartago paró cuenta de que a guerra yera perdita, negoció con Scipión l'Africán, y acceptó as condicions que Scipión li imposó, entre as cuals yera l'albandono d'Espanya. En 197 aC, os territorios romanos d'Espanya s'organizoron en dos provincias: a Hispania Ulterior y a Hispania Citerior, ista zaguera con capital en Tarraco. L'administración en pertocaba dos vegadas a l'anyo a dos pretors, encara que ista no yera perén efectiva.

Pero, en o mesmo anyo, Sempronio, pretor d'a Hispania Citerior, tenió que revifar-se con un devantamiento cheneral que prevocó a redota de l'exercito romano y a muerte d'o pretor. O Senau ninvió a lo cónsul Catón chunto con un exercito de 60.000 hombres. Por tanto, os pueblos d'a rechión —treito d'os Ilerchez, qui negocioron a suya rendición con Catón,— continoron o combate. Catón acotoló a os rebeldes y prenió de nuevo lo control d'a provincia mientres l'estiu d'ixa anyada, pero no consiguió atrayer-se as favors d'a población local y d'os celtibers. Aprés una demonstración de fuerza, convenció a istos zaguers de tornar de nuevo ta casa. Pero a sumisión d'os indichenas no estió pas que aparent: a lo que se sonsonió que Catón tornaba ta Italia, se reactivó a rebelión. Catón i respondió firmement: acotoló lo devantamiento y vendió a os prisioners como esclavos y tornó a dentrar trunfal en Roma.

A rebelión s'estendilló a tota la peninsula, o que n'entranyó de perdas elevatas ta l'exercito romano, que a suya metat d'efectivos, en 184 aC, n'estió muerta. Manlio Acidín, pretor d'a Citerior, se concaró con os celtibers en Calagorra en 184 aC, mientres que Cayo Terencio Varrón redotó a os suesetans y s'apoderó d'a suya capital, Corbio.

A conquiesta d'a zona central, ocupata por os celtibers, estió encetata en l'anyo 181 aC por Quinto Fabio Flaco. Iste consiguió cualques victorias contra os celtibers. Manimenos, a conquiesta ye principalment obra de Tiberio Sempronio Graco entre 179 y 178 aC, qui conquirió trenta ciudatz y lugars, a vegadas meyant pactos u aprofitando-ne d'a rivalidat entre celtibers y bascons.

Os proconsuls (u propietarios seguntes as anyadas) qui gubernaban as provincias prenioron o costumbre d'enrequir-se a coste d'a población: os presents aforzatos y l'abuso yeran practicas comuns. mientres os suyos desplazamientos, o pretor u proconsul s'alochaba de gufanya y obligaban a entregar-lis-ne de granos a baixo pre a él, a la suya familia, a los suyos funcionarios u a os suyos soldatos. O Senau romano, aprés haber recibito una embaixada d'as provincias hispanicas, en promulgó en 171 aC de leis ta lo dominio.

Os problemas persitioron dica 133 aC, cuan estió estricallata la ciudat celtibera de Numancia, o zaguer bastión d'os celtibers.

En 82 aC, Aragón estio lo escenario d'a Guerra Civil Romana, mientres que lo gubernador Quinto Sertorio, d'o partiu marián, se cubilló en Uesca. Os escaramucios continoron dica 72 aC y a rendición de Quinto Sertorio.

En a primera división territorial d'a Hispania romana, en 197 aC, l'Aragón actual remanió incluito adintro d'a Hispania Citerior. A o cabo d'as guerras lusitano-ibéricas, os territorios controlatos por Roma s'enamploron considerablement, dica cubrir tota la Peninsula Iberica. Agripa reformó as divisions provincials en 27 aC y decidió de formar tres provincias en Hispania: a Betica, a Lusitania y a Hispania Tarraconense. Ye ista zaguera provincia ta que perteneixioron os territorios actuals aragoneses.

Baixo o reinato de Claudio, as provincias hispanicas son atra vez divididas en conventos churidicos. A mayor parti d'Aragón formó allora o Convento Churidico Cesaraugustán, que pendeba de Caesaraugusta, ye dicir, de l'actual Zaragoza. Iste convento abracaba dos colonias, Celsa (Viliella d'Ebro actual) y Caesaraugusta, antimás de decisiet ciudaz d'as vals de l'Ebro, d'a Xalón, d'a Segre, d'a Cinca y d'a Henares, que as mas importants en son Bilbilis (actual Calatayú), Ilerda (actual Leida), Calagurris (actual Calagorra), Osca (actual Uesca), Turiasso (actual Tarazona), Ercavica (actual Cañaveruelas) y Complutum (actual Alcalá de Henares).

Caesaraugusta fue un centro administrativo important. Os afers relevants de tot o convento podeban estar-bi chudgatos en segunda instancia. Antimás, espleitaba d'un paper relichioso de primer ran, pus heba un culto propio dato a o Chenio d'o Convento Cesaraugután (en latín Genius Conventi Caesaraugustani). Iste chenio romano en recibiba de culto, d'homenaches, de sacrificios y d'ofrendas de totas as ciudaz d'a circumscripción administrativa. O concello d'o convento (en latín concilium conventi) s'arroclaba tamién en Caesaraugusta: ista asamblea consultiva arroclaba a las prencipals familias d'a ciudat ta dar as suyas opinions sobre os afers que pertocaba a o convento churidico.

A o cabo d'o sieglo III, con a enchaquia d'a reforma administrativa de Dioclecián, a Tarraconense se trestallaba en tres nuevas provincias: a Tarraconense, a Cartachinense y a Galecia, formando ellas mesmas parti d'a diocesi d'Hispania. Sembla, por tanto, que os conventos churidicos se suprimioron allora, o que suposó una perda notable d'influencia ta Caesaraugusta, mientres que o conchunto de funcions administrativas fuoron asumitas dende allora por a ciudad de Tarraco (actual Tarragona).

A la fin, a o cabo d'o sieglo IV, se produció a zaguera reforma administrativa: a muga entre a Tarraconense y a Cartachinense s'establió en o río Ebro, o que dixó l'actual territorio aragonés baixo a dependencia de dos ciudaz exteriors: Tarraco y Carthago Nova (actual Cartachena).

En cualques sieglos, a cultura romana s'implantó en Hispania, en particular en a Tarraconense. Os costumbres, a relichión, as leis y a traza de vida romana s'imposoron sobre a población indichena, formando allora la cultura hispanorromana. Os meyos ta la espardidura y lo dominio d'a cultura romana son numerosos.

Un d'os primers quefers d'os ocupants romanos fue a renovación y, si caleba, a creación de vías ta amillorar as comunicacions y a capacidat d'absorber-ne de población nueva en istas zonas. Asinas, Caesaraugusta (actual Zaragoza) devenió un nyudo de comunicación central en o suyo convento churidico.

A romanización, manimenos, fue esencialment un feito urbán. mientres lo periodo romano, o conchunto de ciudaz ibericas anteriors fuoron restablitas y en recibioron d'as consecuents infrastructuras monumentals. As restas en son visteras encara en Caesaraugusta (actual Zaragoza), Osca (actual Uesca) y Bilbilis (actual Calatayú). Bi habió, por tanto, una millora d'a urbanización d'as ciudaz y a construcción d'infrastructuras. Caesaraugusta ye un excelent eixemplo d'istas ciudaz romanas que surtioron en o sieglo I: un foro, unas termas, alcanduces, un teatro, un puerto fluvial, un puent sobre l'Ebro y unas murallas.

A creación de colonias fue tamién un factor de romanización. S'establioron con l'obchectivo de recompensar a las tropas de soldatos romanos liberatos d'as suyas obligacions, pero tamién ta controlar os territorios vecins. Se conoixe en Aragón a existencia d'a colonia Victrix Ivlia Celsa (actual Viliella d'Ebro) y de Caesaraugusta (actual Zaragoza), establita ista zaguera en o 14 aC, probablement o 23 d'aviento, sobre un emplazamiento d'una ciudat iberica anterior, Salduie. Ista s'establió en o contexto d'a reorganización d'as provincias d'Hispania por Augusto aprés a suya victoria en as guerras cantabras y se fizo iste establimiento a favor d'os soldatos d'as lechions IIII Macedonica, VI Victrix y X Gemina.

A romanización se basa tamién sobre a creación d'amplos latifundios, villas centratas en a producción agricola extensiva. Istos dominios yeran a vegadas propiedat de familias cabaleras oriundas de Roma u d'Italia, pero a mayoría perteneixeban a familias indichenas que heban adoptato los costumbres romanos. A villa de Fortunatus, amán de Fraga, ye un buen eixemplo d'istas propiedaz ricas y comodas, habitatas por l'aristocracia local, siguindo lo gusto romano.

• Bronce d'Ascoli (d'o 89 aC) a on s'esmentan os miembros de l'escuadrón de caballería de Caesaraugusta (en latín Turma Salluitana), qui, gracias a la suya rasmia, fuoron recompensatos con a ciudadanía romana.

• Capeza d'una esculptura romana en bronce, trobata en un templo romano en o chacimiento de Cabezo d'Alcalá en Zaila. Se tracta d'una representación d'un choven sinyor local que data d'o primer tercio d'o sieglo I aC.

• Lucerna romana d'o sieglo I aC trobata en o Municipium Vrbs Victrix Osca, l'actual Uesca.

A meyatos d'o sieglo III empecipió la eslanguida de l'Imperio Romano, que venió con os primers problemas que siguioron a los dos sieglos de paz romana. Entre o 264 y o 266 escomencipió as primeras invasions barbaras: os francos y os alamans, que dentroron en a Galia en o 260, esnavesoron os Pirinés y plegoron ta Tarazona, que espulloron. Entre éls, cualques pasoron enta Mauretania, mientres que atros grupos se'n ixemenoron. O periodo estió sobatito, dato que vido collas de banditos, ditos bagaudas, qui s'adedicoron a lo pillache y a allerar a Val d'Ebro en o sieglo V.

O 31 d'aviento d'o 406, a invasión d'os vandalos, sueus y alanos, qui heban esnavesato lo Rin, alticamoron o mundo romano occidental. Flavio Claudio Constantín aprofeitó a instabilidat politico ta proclamar-se emperador en o 407 baixo o nombre de Constantín III cuentra Flavio Honorio. Constant II, o fillo de Constantín III, redotó en o 408 a los suyos rivals y se fizo con o norte d'Hispania, mientres que o cheneral d'él, Cheroncio, emparó a provincia dende Caesaraugusta. A presión de Constantín III y d'o fillo d'él empentó a Honorio a reconoixer a lo primero como coemperador en o 409. A tornada de Constantín con un nuevo cheneral xorrontó a Cheroncio, qui decidió de rebelar-se cuentra Constantín III y entabló una alianza con os vandalos, sueus y alanos, qui ocuporon allora Aquitania, permitindo-lis de pasar a l'atro costato d'os Pirinés y proclamando emperador a l'usurpador Maximo. Iste luitó en Espanya dica la suya muerte, en o 411, anyo que vido igualment a disparición de Constantín III y o fillo d'él, Constant.

Maximo, engalzato por os chenerals de Flavio Honorio y obligato a encubillar-se a o costato d'os vandalos, zarró un foedus con os pueblos chermanicos instalatos en Espanya. Nomás que a Tarraconense, a on iste residiba, remanió libre d'os alcuerdos d'o foedus.

En o 414, Ataúlfo, chefe d'os visigodos, s'instaló en Aquitania, pero como consecuencia d'a presión exercida por Constancio, cheneral a o servicio d'Honorio, iste pasó enta Espanya y prenió Barcelona en aviento d'o 414. En o 415, Walia, o succesor d'él, ye reconoixito por Honorio como federato de Roma en Aquitania y se li encargó a misión d'auchar a os pueblos chermanicos instalatos en Hispania. Asinas, en o 416, iste penetró en Espanya, redotó severament a os caballers alanos y empentó a os sueus enta la Galecia y a os vandalos enta la Betica.

De par d'a primera metat d'o sieglo V, os visigodos, a o costato d'os romanos, libroron una luita contina cuentra os vandalos y os sueus. A Tarraconense remanió baixo dominación romana, pero a Val d'Ebro fue victima d'os bagaudas qui espulloron a rechión. En o 443, o magister utriusque militiae Merobaudes n'engalzó a-saber-las clicas y las redotó en Araciel. Istos bagaudas yeran formatos por banditos de diversos orichens, a ormino repuntatos por os bascons u os sueus: Requiario, rei d'os sueus, espulla, entre o 449 y o 452 a Val d'Ebro y se fa amo de Zaragoza y anexiona Leida. A la demanda de l'emperador Avito, lo rei visigodo Teodorico II escachó a os sueus amán d'Estroga, a o canto d'o río Órbigo en o 456.

Manimenos, Ricimero, patricio d'os romanos, s'esmuyió de l'emperador Avito en o 457 y fizo aclamar a Machorián. Iste, repuntato por o suyo magister militum, Echidio, se'n enfiló enta la Galia ta batallar cuentra os chermans: iste venció a os francos en o Rin, tollió León d'o Roine a os burgundios y Arlet a os visigodos, qui no se consideroron pas federatos dende a expulsión d'Avito. A la fin, Machorián fue asasinato en o 461 por Ricimero: Echidio refusó de reconoixer a o nuevo emperador, mientres que os visigodos, menatos por Ewrico, aprofeitoron isto ta estendillar o suyo reino enta o norte dica la Loira y enta o sud por Hispania: A Hispania romana, que subsistiba en a Tarraconense, disparixió allora de traza definitiva.

Se veiga Aragón en a Edat Meya

Ewrico regnó dende Tolosa, a on s'instaló a capital d'o Regno Visigodo. En o 475, se fizo atorgar oficialment por Chulio Nepot l'Aquitania Primera, a Narbonense Primera y Hispania. Asinas, iste estendilló a suya dominación sobre una gran parti d'a Peninsula Iberica, en particular, aprés o 476, cuan fue estronato o zaguer emperador romano d'Occident, Romulo Augustulo.

A conquiesta d'a peninsula continó mientres as decadas y os sieglos siguients. As rechions que conforman Aragón son, en efecto, un puesto d'abanzada enta territorios controlatos por os bascons, qui saqueyaban y espullaban a Val d'Ebro alta dende as suyas bases, como Pamplona. Independents dende a metat d'o sieglo V, no fuoron a la fin vencitos que en o 581 por o rei Leovichildo, qui marcó a suya victoria con a fundación d'una ciudat, Victoriaco. L'Aragón actual s'ubica igualment cuentra o territorio franco, que nomás que os Pirinés lo desepara, encara que as incursions francas se feban mas bien en Septimania: se trobaban, manimenos, guarnicions visigodas a o luengo d'a cordelera d'os Pirinés.

Encara que os visigodos heban escomenzato a establir-sen en Espanya dende as zaguerías d'o sieglo V, a suya instalación estió relativament limitata, debito a lo suyo feble numero, en o norte d'a Castiella actual, entre lo Tacho y l'Ebro. O norte d'Espanya no estió pas una rechión de triga ta istas poblacions chermanicas y a cultura i remaniba fundament romana.

Os reis visigodos no tocoron pas a división administrativa heredata de l'Imperio Romano. Ta lo gubierno d'istas provincias se designoron duques (duces en latín) u contes (comites en latín). Ta l'administración relichiosa se trigoron bispes: asinas se troba un bispe de Turiaso (actual Tarazona, unatro d'Osca (actual Uesca) y unatro de Caesaraugusta (actual Zaragoza). En ista zaguera ciudat se desembolicoron a-saber-los concilios: en o 592, baixo o bispato de Maximo y en o 691, l'unico concilio de ran nacional en no haber-se celebrato en Toledo, baixo o bispato de Valderedo. Entre os bispes mas importants d'a ciudat se troban Sant Braulio, alumno y amigo d'Isidoro de Sevilla, que as suyas Etimolochías remató y escribió un Elochio; y Tayón, succesor y continador d'o precedent, antimás d'amigo d'Euchenio II de Toledo, a qui heba conoixito en o Reyal Monesterio de Santa Engracia en Zaragoza.

O reinato de Wamba marca o escomencipio d'un periodo de dificultaz, particularment grieus en o norte d'o regno; a Septimania y os bascons se sulevoron en o 673.

En o 711, una expedición d'arabes y de berbers musulmans trescruzó lo Estreito de Chibraltar y redotó a lo rei Rodrigo en a batalla de Guadalete en chulio. Os visigodos tramenoron en resistir, pero en o 714, Zaragoza ya yera estata encorralata y presa. Os musulmans, plegatos dica o Pireneu, en fizon d'enrestidas mesmo dillá d'iste; Tolosa estió enrestita en o 718 y a Septimania conquiesta en o 719.

A Tarraconense, como o conchunto d'Espanya, pasó a estar baixo a dominación omeya d'o Califato de Domás, en producindo-se una rapeda islamización d'a val de l'Ebro.^[2] A xervigada d'os omeyas por os abasidas en Orient Meyo hubo como consecuencia la emancipación d'Espanya; Abderramán I se refuchió en Espanya y s'apropió de Cordoba en o 756, a on se proclamó emir.

A implementación d'o poder arabe en l'actual Aragón prevocó l'adhesión d'una parti de l'aristocracia local, a on as conversions a lo islam son numerosas entre os muladís. O millor eixemplo ye o d'o Conte Casio, noble visigodo qui gubernaba una rechión arredol de l'Ebro, entre Tarazona, Exeya d'os Caballers y Nachera. Iste se fizo vasallo d'os omeyas y alzó los suyos dominios. O clan d'él, qui prenió lo nombre de Banū Qāsī, augmentó lo suyo poder mientres lo sieglo VIII gracias a l'emparo que os suyos miembros dioron a os emirs de Cordoba.

Sobre tot, as rechions de l'actual Aragón constituyoron un puesto estratechico, en estar en a muga con o regno d'os Francos, dillá o Pireneu. Zaragoza devino, baixo o nombre de Saraqusta (en arabe سرقسطة, en hebreu סרקסטא), en capital d'una d'as cinco provincias d'Al-Andalus y siede d'un valí, chunto con Cordoba, Toledo, Merida y Narbona. En o 777, Sulayman ben al-Arabí, valí de Barcelona, angluciando de prener a suya independencia, pidió aduya a o rei franco Carlos Magno.^[3] Iste li prometió una alianza con o valí de Zaragoza, Husayn; y con o de Uesca, Abu Taur de Uesca. En o 778, un exercito se metió en marcha enta Zaragoza, pero una revuelta d'os saxons en o norte y o refús de Husayn de chusmeter-se obligoron a Carlos Magno a retirar o suyo exercito. As tropas de Carlos Magno s'apoderoron de bels prisioners, entre éls Sulayman, sinse dandaleo entregato por os suyos amigos, pero os suyos dos fillos, Aysun ben al-Arabí et Matruh ben Sulayman al-Arabí, obtuvon a liberación d'o suyo pai. Fue mientres lo viache de tornada cuan l'exercito de Carlos Magno fue enrestito en Roncesvals por os bascons y a on Roldán, duque d'a Marca de Bretanya, trobó a muerte. A la fin, Sulayman tornó ta Zaragoza a on, en o 780, fue asasinato por o suyo antigo aliato Husayn, qui se chusmetió a o cheneral Tsalaba ben Obaid, fidel a Abderramán, en o 781.

Mientres lo reinato d'o succesor d'Abderramán, Hixam I, a Val d'Ebro en conoixió tamién de revoltinas, que l'emir tuvo que ir a desarmar en Tortosa y Zaragoza. Hixam aprofeito ta fer-ne d'enrestidas cuentra os regnos cristianos que menazaban as mugas de l'emirato: en o 791, enristió Castiella y Asturias; en o 793, forachitó a los francos de Chirona y de Narbona; en o 795, s'apoderó d'Estroga. En o 796, a muerte de Hixam prevocó un chito de violencia. Alifonso II d'Asturias, tío d'o nuevo emir Al-Hakam I, y o valí de Barcelona se troboron con Carlos Magno y li proposoron d'encetar una intervención dillá d'o Pireneu. Fue su fillo Loís I o Piadoso qui decidió d'encetar en o 798 una guerra y s'apoderó de Barcelona, mientres que Hakam heba de concarar-se, en a Val d'Ebro, con os Banū Qāsī, pero tamién cuentra os banditos berbers qui habitaban as montanyas y espullaban os lugars.

• L'apocheu d'o Regno d'Asturias entre o 711 y o 757 (imachen en francés).

• As expedicions francas y a fundación d'o Condau d'Aragón entre o 757 y o 814 (imachen en francés).

Musa ibn Fortún, nieto d'o conte Casio, exerció lo suyo poder sobre a parti superior d'a val d'Ebro (Exeya, Tudela, Tarazona, Borcha, Arnedo...) dica las proximerías de Zaragoza. Iste condicionó a suya aduya a l'emir de Cordoba Hixam I a truca de que iste zaguero se retirase d'a rechión de Said ibn al-Husayn, a qui él mesmo combatió y mató. Aprés, s'apoderó de Zaragoza, antis d'estar acotolato a la suya vegada por un aplegato de Husayn de Zaragoza.

Os Banū Qāsī en mantuvon de buenas relacions con os suyos vecins cristianos de Navarra dica o punto de que Musa ibn Fortún s'acomodó en o 784 con Onneca, vidua d'o conte de Bigorra Enneco Ximéniz y mai d'Enneco Ariesta, qui se convertió mas tardi en o primer rei de Pamplona. Os vinclos familiars entre os Ariesta, reis de Pamplona, y os Banū Qāsī s'enfortioron encara mas con o matrimonio entre Assona, filla d'Enneco Ariesta, y Musa ibn Musa. As familias d'os reis de Pamplona y d'os Banū Qāsī s'aduyaban mutuament a-saber-lo y se repartioron o poder en o norte d'Espanya. En o 799, os bascons a favor d'os carolinchios asasinoron a o gubernador de Pamplona, Mutarrif I ibn Musa, chirmán de Musa ibn Musa.

Ista familia arribó a lo cenit d'o suyo poder con Musa ibn Musa. Consiguioron augmentar a suya autonomía, enfortindo encara l'alianza con os Ariesta cuentra l'emir de Cordoba Abderramán II, en o 843. Dica a meyatos d'o sieglo IX, os exercitos de l'emir n'efectuoron d'expedicions punitivas frecuents dica la suya reconciliación. Musa ibn Musa venció a os cristianos en a Batalla d'Albelda en o 852 y se fizo clamar allora «tercer rei d'Espanya», a o costato d'o rei d'Asturias y de l'emir de Cordoba. En o 852, o suyo gubierno s'estendillaba dende as tierras de Tudela, Zaragoza, Calatayú y Daroca tro a Calamocha. Fue nombrato vali d'a Marca Superior, cuentra os regnos cristianos. Iste intervino en a rechión de Uesca y metió a su fillo Lubb II ibn Musa como vali de Toledo en o 859.

En o 871, Lubb -con sus chirmans Ismail ibn Musa, Mutarrif II ibn Musa y Fortún II ibn Musa- se sublevoron: Lubb y Ismail ocuporon Zaragoza, Mustarrif dentró en Uesca y Fortún conquirió Tudela. Acto contino, l'emir de Cordoba, Mohamed I, aduyato por os Banu Tuchib, organizó una expedición cuentra os fillos de Musa.

As redotas, y dimpuesas as disensions, menoron a os cuatre chirmans Banū Qāsī enta la perdición: Mutarrif fue executato y Lubb debió concarar a rebelión de Fortún y d'Ismail. Mientres lo primer cuarto d'o sieglo X, os Banū Qāsī tresbatioron as suyas posicions en a val d'Ebro a favor de linaches competidors como os Banu Tuchib.

En o 780, os francos, aprofeitando-ne de disensions entre os musulmans, s'apoderoron d'a ciudat de Chaca, tornando a ficar o piet a o sud d'o Pireneu por primera vegada en a rechión dimpués de 60 anyadas. En o 802, Aureolus estió lo primer conte^[4] d'a rechión con o titol de «conte de Chaca». Cuan iste s'amortó, o titol contal tornó ta Aznar I Galindez. O nombre d'«Aragón» aparixió por vez primera en o 828, cuan o chicot condau prenió lo nombre d'o río que lo trescruza, l'Aragón, y d'o suyo afluent, l'Aragón Subordán. Iste condau d'Aragón, mientres a primera metat d'o sieglo IX, remanió en a orbita carolinchia, a que yera connectato a traviés d'a val d'Echo y o puerto de Somport. Ista dependencia s'observa tamién en a demba relichiosa: per eixemplo, o monesterio de Sant Pero de Ciresa, fundato en ista epoca, yera baixo obediencia benedictina y a suya importancia creixió y se convertió lo centro cultural d'o condau.

Mientres lo sieglo IX, a influencia carolinchia recula a favor d'os suyos vecins ibericos: o rei de Pamplona, Enneco Ariesta, intervién en as guerras de succesión d'o condau, mientres que o conte Aznar II Galindez acomoda su filla Sancha con o walí de Uesca, Muhammad al-Tawil. A esbandidura d'o Regno de Pamplona enta lo sud empacha, manimenos, y de traza considerable, l'abance d'iste chicot condau, pus li tallaba as rotas d'a reconquiesta.

A muerte d'o conte Galindo II Aznarez sinse fillo lechitimo prevocó o reparto d'as d'as suyas tierras: Sobrarbe pasó ta su filla Toda, qui s'acomodó con Unfredo Bernat, conte de Ribargoza; mientres que su filla Andregoto Galindez levó l'Aragón propriament dito ta lo rei de Pamplona García Sánchez I en o 925. Aragón, dependient d'o Regno navarro, se consideró allora una mena de sinyoría particular, «tierra d'os sinyors aragoneses», enfilata por un conte qui obedeixeba a lo rei de Pamplona. D'istos contes, o primero fue un fillo ilechitimo d'o defuncto conte.

Chino-chano, o condau d'Aragón se desembolicó a ran cultural. Os eixemplos de l'arte de repoblación (mal dito mozarabe) se multiplicoron. O monesterio de Sant Chuan d'a Penya, fundato por relichiosos qui heban dixato Zaragoza -ocupata ista por os moros- se convertió en un foco de cultura cristiana enfilata enta l'ideal d'a Reconquiesta y enta la reintroducción d'o rito hispano-visigotico en a liturchia. En o 922, os bispes d'Aragón, a vegadas ditos «bispe de Chaca» u «de Uesca», s'instaloron en a Val de Borau. Istos establioron a suya residencia en a-saber-los monesterios importants, como Sant Chuan d'a Penya, Sant Pero de Ciresa u Sant Hadrián de Sasau.

En 1015, o rei de Navarra Sancho III entregó lo Condau de Aragón a su fillo ilechitimo Remiro. Iste acto n'haberba d'importancia vente anyos mas tardi, cuan iste rei morió en 1035.

• O Condau d'Aragón dende o 814 dica 850 (mapa en francés).

• O Condau d'Aragón dende o 850 dica 875 (mapa en francés).

• O Condau d'Aragón dende o 875 dica 900 (mapa en francés).

• O Condau d'Aragón dende o 900 dica 929 (mapa en francés).

En o 890, ta recompensar os servicios d'él, Muhammad al-Anqar, surtito d'a dinastía aristocratica d'os Banu Tuchib, ye designato walí de Zaragoza por l'emir de Cordoba Muhammad I. O titol de walí de Zaragoza se transmiteba allora de traza hereditaria, o que permite a os Banu Tuchib d'enfortir o suyo poder sobre l'actual Aragón, dende Zaragoza y Daroca, o suyo feudo. En zagueras d'o sieglo X, istos incorpororon as rechions de Uesca y de Balbastro a los suyos dominios, que se yeran remanitos baixo a dominación d'a familia muladí d'os Banu Sabrit, aliata d'os Banu Qasi.

Os Banu Tuchib repuntoron as operacions punitivas menatas por o Califato de Cordoba contra os regnos cristianos, en particular baixo o reinato d'Almanzor, qui tornó a empentar una alchihad en o 980.

A la muerte d'Almanzor en 1002, o Califato de Cordoba empecipió a suya eslanguida: esclató una guerra civil en 1008 entre os berbers, arabes, eslaus y mozarabes. Mundir, simplo soldato surtito d'una branca menor d'os Banu Tuchib, devino walí de Tudela en 1006 y de Zaragoza en 1013. En 1018, se declaró independient y se proclamó rei d'a Taifa de Saraqusta, a on cudició moneda.

• A chunión d'o Condau d'Aragón con Navarra d'o 929 dica lo 961 (mapa en francés).

• As escardas d'Almanzor entre lo 961 dica lo 1002 (mapa en francés).

• L'esclatiu d'o Califato de Cordoba y as taifas entre lo 1002 dica lo 1037 (mapa en francés).

Mundir I estió lo primer rei d'a Taifa de Saraqusta, baixo o titol de "rechent d'o palacio", que heban adoptato Almanzor y los suyos descendients. O nuevo rei desembolicó una cort brilant y se rodió d'una administración numerosa, entre qui yeran Ibn Darrach al-Qastalli y Said al-Bagdadi. Empolió igualment a suya capital con o engrandamiento d'a gran mezquita de Zaragoza, a construcción de nuevos banyos y a renovación d'o palacio d'a Zuda (huei o Torretón d'a Zuda).

A Taifa de Saraqusta abracaba allora enta l'ueste as ciudaz de Medinaceli, Soria, Calagorra, Arnedo, Alfaro y Tudela; y enta l'este Balbastro, Monzón, Fraga y Leida. Mundir I luitó principalment cuentra Sancho Garcés III de Navarra. Iste zaguer s'alió con o gubernador de Leida, Sulaymán ben Hud al-Musta'in, d'o clan d'os Banu Hud, qui se rebeló muitas vegadas cuentra Mundir I. Ta apercazar a o rei navarro por a retraguarda, o rei zaragozano obtenió l'alianza d'o rei de Castiella. Luitó tamién cuentra os Banu Razín, qui menaban a Taifa d'Albarracín, que correponde a l'actual Provincia de Teruel con Albarracín, Teruel y Mont Albán.

En 1022, o fillo de Mundir I, Yahya al-Muzaffar, lo succedió. Iste continó a luita cuentra Sancho III. S'acomodó con a chirmana d'o rei d'a Taifa de Toledo Ismail. O suyo fillo Mundir II lo succedió en 1036. Iste zaguer murió asasinato en 1038 por su primo Audal·lá ben Hakam, qui quereba apoderar-se d'o tron ta él mesmo. Pero no remanió en o poder soque vint días: os notables d'a ciudat de Zaragoza clamoron a Sulaymán ben Hud, walí de Leida, qui s'aduenyó d'o poder.

Con Sulaymán ben Hud al-Musta'in, simplo walí de Tudela y de Leida, s'instaló en 1038 a dinastía d'os Banu Hud, qui alzó lo poder dica 1110. Iste periodo se considera como lo d'a esplendor de l'Aragón arabe. Él s'alió con o rei de Leyón Ferrando I de Leyón cuentra lo rei d'a Taifa de Toledo, aliato d'o rei de Navarra García Sánchez III, y en afrofeitó ta estendillar-se mas enta o sud, dica l'actual provincia de Guadalachara. Ista alianzas yeran bosatas cada anyo a os reis cristianos por parti d'os reis musulmans, o que, a o largo d'as anyadas, remató por anieblar a os regnos de taifas.

Sulaymán ben Hud s'aseguró d'a fieldat d'os walís en colocando-bi a sus propios fillos. Pero, dimpuesas d'a suya muerte, sus fillos trigoron de prener cadagún a suya independencia y cudicioron a suya propia moneda: Yusuf al-Muzaffar en Lārida (actual Leida), Lubb en Wasqa (actual Uesca), Muhammad en Qal’at 'Ayyūb (actual Calatayú) y Al-Muqtadir en Saraqusta. Dimpuesas d'una dura guerra fratricida, Al-Muqtadir consiguió arroclar baixo o suyo mando as tierras datas a sus chirmans: o zaguer de sus chirmans, Yusuf, resistió en Leida dica 1078. Estendilló igualment a suya autoridat sobre a Taifa de Tortosa en 1061, dimpuesas sobre a de Denya en 1076 y a de Valencia (convertindo-se ista zaguera en vasalla).

Mes, as mugas septentrionals remaniban menazatas por o choven Reino d'Aragón, enfilato por Remiro I y Sancho Remíriz. En 1063, Al-Muqtadir enfiló una expedición (que abracaba a tropas castellanas d'o rei castellano Sancho II y d'un tal Rodrigo Díaz de Vivar) cuentra Remiro I, qui encorralaba Graus. En 1064, Sancho I s'apoderó de Balbastro con l'aduya de continchents venitos d'o Reino de Francia, respondendo a la clamada ta la cruzada d'o Papa Aleixandre II: Ahmad al-Muqtadir clamó a su vez ta l'alchihad y reconquerió Balbastro en 1065. Dimpuesas d'a perda d'Alquezra en 1065, o rei [[hudí en firmó de tractaus con o rei de Navarra Sancho IV en 1069 y 1073. Pero en 1076, o rei navarro fue asasinato y Sancho I d'Aragón se troixó lo reino con o rei de Castiella Alifonso VI.

Antimás, l'alianza zaguera con o rei de Castiella Alifonso VI s'aneuló por o vasallache d'o rei de Valencia Abu Bakr. O rei de Castiella heba en efecto prochectata la conquiesta d'a Taifa de Toledo, pensando dixar a Taifa de Valencia en compensación ta lo rei de Toledo. Ahmad al-Muqtadir hubo de bosar-ne asabelas de peitas elevatos a Alifonso VI ta que permitise a chusmesa d'a Taifa de Valencia.

A la suya muerte en 1081, Al-Muqtadir heba dividitos os suyos territorios en dos partis: Yusuf al-Mutamán heredó a parti occidental d'a taifa, con as rechions de Zaragoza, Tudela, Uesca y Calatayú; d'mientres que su chirmán Al-Mundir obtuvo as rechions costeras, con Leida, Tortosa y Denya.

O rei d'Aragón Sancho I se feba cada vegada mas menazant en o norte. Fue en ista epoca cuan Rodrigo Díaz de Vivar, noble cristiano forachitato d'o Reino de Castiella, dentró en servicio d'o rei de Zaragoza chunto con o suyos mercenarios. Remanió a lo servicio d'él entro a 1086 y bi recibió a embotada d'"O Cit". Isto no empachó pas a os aragoneses de conquerir a-saber-las fortalezas importants: Graus, que menazaba Balbastro; Ayerbe, Boleya y Arascués, que dominaban Uesca; y Arguedas, amán de Tudela. Zaragoza fue mesmo encorralata por Alifonso VI de Castiella en 1086.

Ahmad al-Mustaín II, fillo d'Al-Muqtadir, lo succedió lo mesmo anyo. As conquiestas cristianas son allora importants: os reinos de taifas s'anieblan y se creban aprés a conquiesta d'a Taifa de Toledo por Alifonso VI en 1085. O rei de Taifa de Sevilla, Al-Mutamid, conchuntament con os reis de Badajoz y de Granada se chunioron ta demandar a intervención de Yusuf ibn Taixufín, emir d'os almurabitz. A coalición musulmana venció a os cristianos en a batalla de Sagrajas en 1086, o que dixó bella miqueta liberata a la Taifa de Saraqusta, obligando a Alifonso VI a devantar a emparetada d'ista ciudat.

En 1090, os reis d'as taifas fueron destituyitos por os almurabitz, qui agrandioron o suyo imperio, treito d'Al-Mustaín II, qui en mantuvo de buenas relacions con éls. Atrament, Monzón en 1089, Balaguer en 1091 y Uesca en 1096 cayoron en mans d'o rei d'Aragón. Al-Mustaín II fue a la fin muerto en 1110 en a batalla de Val Tierra, amán de Tudela, cuentra Alifonso I d'Aragón, qui s'apoderó atra vegada d'Exeya d'os Caballers y de Taust.

O suyo succesor, Abdelmalik, se vido obligato a convertir-se en vasallo d'o rei de Castiella, o que prevocó a carranya d'os almurabiz. Istos s'apoderoron d'a ciudat de Zaragoza en 1110, en estando-se encubillato Abdelmalik en a ciutadiella de Rueda de Xalón. Iste feito sinyaló a fin d'a taifa de Saraqusta.

• A creación d'o Reino d'Aragón entre 1037 y 1065 (mapa en francés)

• O Reino d'Aragón entre 1065 y 1085 (mapa en francés)

O walí almurabit de Valencia, Muhammad ibn al-Hadj, obtuvo lo gubierno de Zaragoza y d'a suya rechión. Establió firmement a muga septentrional de l'imperio amorabet a o largo d'o curso de l'Ebro y d'o Tacho. Gubernó dica 1115, esmaixinando-se en fer estorbo a las ofensivas d'Alifonso I d'Aragón.

L'emir Ibn Tifilwit li succedió y se rodió d'una cort brilant, composata de poetas y filosofos qui fuyiban de l'atmosfera integrista que os almurabitz imposaban mas a lo sud. Iste prenió como visir a Avempace, filosofo, medico, astronomo, cheometra, musicaire y poeta. Manimenos, cuan morió en 1117, o walí de Murcia consiguió de gubernar Zaragoza. En marzo de 1118, o rei d'Aragón Alifonso I -con l'aduya de cruzatos franceses, de monches-soldato d'as órdens militars y d'Abdelmalik- metió sieche a Zaragoza, que se'n apoderó a o cabo d'ixe anyo. A caíta de Zaragoza fue rapedament siguita por as d'as ciudaz de Calatayú y Daroca aprés a batalla de Cutanda en 1120, o metió fin a la ocupación musulmana d'Aragón.

Sancho Garcés III de Navarra truixó en 1035 os suyos Estatos entre sus cuatre fillos: Remiro heredó Aragón^[5] y se convertió en lo primer rei. En 1043, su chirmán, Gonzalo, conte de Sobrarbe y Ribagorza, fue asasinato y fue Remiro qui heredó lo suyo condau. O choven reino d'Aragón continó a estendillar-se a lo luengo d'o sieglo X. En primeras, bi incorporó a rechión d'as Cinco Villas. En 1075, a la muerte de Sancho Garcés IV de Navarra, estendilló as suyas mugas en apoderar-se d'os territorios orientals d'o Reino de Navarra, mientres que Reino de Castiella s'apoderaba de l'ueste d'iste reino. A construcción de fortificacions s'acceleró a lo luengo d'a muga, como lo Castiello de Lobarre, que menazaba Uesca.

Pero a esbandidura d'o regno se fizo esencialment debant d'os musulmans d'a Taifa de Saraqusta y, baixo os reinatos de Sancho I y Pero I, o regno continó la suya esbandidura enta o sud. En 1063, Sancho I s'esquimenó de l'aduya de cruzatos en a guerra de reconquiesta, dimpuesas d'a clamada d'o papa Aleixandre II, con o emparo de l'abat Hugo de Clunyego. s'arrocló un important exercito, composato principalment por aquitanos menatos por Guillén VIII d'Aquitania, por borgonyons menatos por Thomas de Chalon y por un continchent pontifical menato por o normando Guillén de Montreuil. L'exercito prenió Graus, dimpués marchó sobre Balbastro, que formaba allora parti d'a Taifa de Leida, dirichita por al-Muzafar. A ciudat fue rapedament presa y lo botín considerable. En 1065, os musulmans contratacoron y recuperoron a ciudat. Sindembargo, enamplato por os cluniacenses, a conquiesta de Balbastro hubo una repercusión graniza en a cristiandat.

Pero I continó a politica de su pai. Él redotó a Al-Musta'in II de Zaragoza en a batalla d'Alcoraz y s'apoderó d'a ciudat de Uesca en 1095, que se convertió en a nueva capital d'o suyo reino. En 1101, prenió Balbastro y Sarinyena, dimpués Tamarit de Litera en 1104. Tractó tamién d'afincar as suyas conquiestas con as construccions de fortalezas en Lo Castellar y Chuslivol, ta aguaitar a os musulmans de Zaragoza.

Alifonso I, rei a partir de 1104, ganó lo sobrenombre de "lo Batallero" gracias a la suya politica militar a-saber-lo activa. S'acomodó en 1109 con Urraca, filla mayor y heredera d'Alifonso VI de Castiella. Ista chuntura s'anuló en 1114, pero Alifonso I contina emplegando los titols de rei de Castiella y d'«emperador de totas as Espanyas» (imperator totius Hispaniae). Él tamién combate en o norte: en 1131, esnavesó lo Pireneu ta venir en aduya de Gastón IV de Biarn y d'os sinyors de Foix y de Comenche, qui reclamoron o suyo auxilio cuentra lo duque Guillén X d'Aquitania. Continó tamién con as conquiestas enta lo sud y prebó d'atrayer-ne de sinyors oriundos de dillá d'o Pireneu ta facilitar lo suyo prochecto, como Gastón IV de Biarn. Arrampló as tierras baixas d'a Val d'Ebro: Exeya d'os Caballers, Val Tierra, Calatayú,Tudela y, sobre tot, Zaragoza, en 1118. En 1120, en a batalla de Cutanda, consiguió una victoria important cuentra os almurabitz y se fizo con a mayor parti de l'Aragón actual. Con tot y con ixo, fue severament vencito lo 17 de chulio de 1134 en a batalla de Fraga, a on fue grieument nafrato. Morió cualques semanas dimpués, dixando lo reino sin d'hereu. O suyo testamento fue ta las órdens militars d'os templers, d'os hespitalers y d'a d'o Santo Sepulcre.

En 1135, refusando lo testamento d'Alifonso I, os nobles navarros eslichioron a García V como rei; entremistanto, os aragoneses trigoron a o chirmán d'Alifonso I, Remiro II. Bispe de Roda y de Balbastro cuan fue eslixito por l'asamblea de Chaca, recibió lo sobrenombre de O Monche. A escape debió concarar l'achitación d'a nobleza aragonesa, qui él reprimió de traza violenta en 1136 -episodio que orichinará la lienda d'a «Campana de Uesca»-. Ta refincar a continación dinastica d'él, s'acomodó con Agnés de Piteus, filla d'o duque Guillén IX. D'o suyo matrimonio, hubo una filla, Peironela, que a suya man fue solicitata en primeras por o rei de Castiella, Alifonso VIII. Pero en zagueras decidió de acomodar-la con o conte Remón Berenguer IV de Barcelona: iste matrimonio dio naiximiento a la chuntura d'o Condau de Barcelona y d'o Reino d'Aragón en o sino d'a Corona d'Aragón. Dende 1137, Remiro II trespasó toz os suyos poders ta lo suyo choven, manimenos sin d'abdicar. Remón Berenguer, «prencipe d'Aragón», prenió a chefatura d'amos Estatos, o que permitió a Remiro d'encadar-se d'a vida politica.

En 1137, a filla de Remiro II o Monche, Peironela d'Aragón, s'acomodó con Remón Berenguer IV, conte de Barcelona. En 1164, o suyo fillo, Alifonso II se convertió en lo primer soberano d'a Corona d'Aragón, detentando de vez os titols de Conte de Barcelona y de Rei d'Aragón. Se tracta en realidat d'una unión dinastica de dos entitaz autonomas, que alzan os suyos usaches, as suyas costumbres y las suyas monedas particulars y que, a partir d'o sieglo XV sobre tot, en desembolicoron d'institucions politicas particulars. D'a mesma traza, os territorios anexionatos, dimpuesas, pudon haber-ne d'institucions propias, como Valencia y Sicilia. A denominación de "Corona d'Aragón" ta designar iste vasto conchunto de territorios s'imposó en o sieglo XVI, como fa veyer o titol d'a obra principal de Cheronimo Zurita, Anals d'a Corona d'Aragón, de 1580. A esleción d'Aragón ta designar iste conchunto de territorios vien d'a preeminencia d'o titol de Rei d'Aragón, que yera estato reconoixito por Pero IV d'Aragón, o Ceremonioso: "os reis d'Aragón deben recibir a unción en a ciudat de Zaragoza, que ye a capeza d'o Reino d'Aragón, que ye o nuestro principal titol". En 1243, Chaime I definió d'una traza precisa la muga entre Catalunya y Aragón: a Catalunya s'estendillaba "dende Salses dica la Cinca", y Aragón "dende a Cinca dica Fariza".

Os territorios que componeban a Corona d'Aragón en 1164 yeran os siguients:

• o Reino d'Aragón (Chaca, Roda d'Isabana, Uesca, Balbastro, Tarazona, Zaragoza y Calatayú);
• os condaus catalans, ye dicir, o condau de Barcelona chunto con os condaus que li son estatos adhibitos: o condau de Berga, o condau de Besalú, o condau de Chirona, o condau de Manresa y lo condau d'Osona;
• os condaus vasallos y feudatarios d'a Corona: os condaus de Pallars Sobirán, de Pallars Chusán, d'Urchel, d'Ampurias, de Rosellón, de Bigorra y de Comenche; y os vizcondaus de Biarn, de Carcasona y de Rasés;
• o marquesau de Provenza, herencio d'a mai de Remón Berenguer IV, Dulcía de Provenza, y menato directament por Alifonso II entre 1166 y 1196 (Arles, Niza, Ais de Provença, Marsiella), pero tamién os condaus de Carladés, de Gévaudan y de Milhau;
• as conquiestas de Remón Berenguer IV (Daroca, Mont-reyal, Mont Albán, Casp, Fraga, Leida y Tortosa).

Poquet a poquet, os reis d'Aragón miroron d'enfortir a indenpendencia y a cohesión d'os suyos dominios. O 23 de marzo de 1154, a petición de Remón Berenguer IV, o Papa Anastasio IV deseparó lo Bispato de Tarragona d'a Diocesi de Narbona ta formar a nueva Diocesi de Tarragona. Entre os bispatos sufraganios d'a Corona d'Aragón se trobaban o de Chirona, o de Barcelona, o d'Urchel, o de Vic, o de Leida, o de Tortosa, o de Zaragoza, o de Uesca, o de Pamplona, o de Tarazona y lo de Calagorra. A mayor parti d'os condaus catalans independients -os condaus d'Urchel, de Pallars Sobirán, de Pallars Chusán, d'Ampurias y de Rosellón- fuoron integratos en a Corona d'Aragón entre os sieglos XII y XIV: o condau d'Urchel mantuvo una dinastía particular, maguer que yera vasallo d'o rei d'Aragón, dica 1314. En 1205, Pero II s'achuntó con o Papa Inocencio III ta tornar vasallos directos a os Estatos d'a Corona d'o Papato.

Paralelament, os reis d'Aragón arrenuncioron a las suyas pretensions dillá d'os Pireneus. En 1213, Pero II quiso socorrer a lo suyo vasallo de Foix, Remón Rocher de Foix, y a o conte de Tolosa, Remón VI, menazatos por a cruzata d'os albichenses, menata por Simón IV de Montfort. Pero Pero II fue severament redotato y amortato, mientres que o suyo fillo Chaime se feba prisionero, en a batalla de Muriel, que suposó a fin d'as intervencions aragonesas en ixa rechión. Os reis d'Aragón continoron por tanto a suya esbandidura enta o Levant y a Mar Mediterrania.

A esbandidura continó principalment enta lo sud d'a Peninsula. Alifonso II estendilló lo suyo reino dica lo sud de l'Aragón actual, apoderando-se de Teruel y d'Alcanyiz. Rivalizando con os Estatos d'a Corona de Castiella, os reis aragoneses tuvon a guarencia de poder estendillar a suya autoridat sobre os reinos de Valencia y de Denya por os tractaus de Tudillén, en 1151, y de Cazola, en 1179. A Corona d'Aragón conoixió un considerable augmento baixo o reinato de Chaime I o Conqueridor, qui s'apoderó d'a isola de Mallorca en 1229 -constituita en reino- de Menorca en 1232 y d'Eivissa en 1235, dimpuesas d'o Reino de Valencia en 1238- constituito en reino deseparato con os territorios de Valencia- y de Denya. A esbandidura aragonesa continó dilla la mar, en adquirindo lo Reino de Sicilia Pero III en 1282, a isola de Malta Alifonso III en 1283, Cerdenya Chaime II en 1323 y os ducatos d'Atenas en 1381 y de Neopatria en 1377.

• A Corona d'Aragón de 1157 a 1195 (mapa en francés).

• A fin d'os prochectos occitans (1195-1224) (mapa en francés).

Entro a las primeras decadas d'o sieglo XIV, a Corona tuvo lo suyo apocheu, que escomencipió a cambear debito a estruezas naturals, a crisis demograficas, a una recesión d'a economía catalana, a lo surtimiento de tensions socials y a una crisi de succesión debito a la muerte d'o rei Martín I l'Humanista, o 31 de mayo de 1410, sinse descendencia lechitima. L'unico fillo d'él qui plegó ta la edat adulta, Martín o Choven, murió, no dixando so que un fillo ilechitimo, Frederico u Fadrique de Luna. L'hereu masculín mas amanato yera lo conte Chaime II d'Urchel, qui n'heba poco de refirme entre a nobleza local, pero o duque d'Anchú, Loís II, yera unatro candidato posible. Asinas, esclató una guerra de succesión en 1410 entre os partidarios de Chaime II, os de Loís II y os de Chuan II de Castiella. A la fin, a cuestión dinastica s'estalió de traza definitiva en una reunión mantenita en Aragón, conoixita como lo Compromís de Casp, baixo l'autoridat d'o Papa d'Avinyón Benedet XIII. Iste, deseyoso de crear-se una clientela politica, decidió d'eslechir un noble d'orichen castellano, d'a Casa de Trastamara, Ferrando d'Antequera, fillo de Chuan I de Castiella y d'Alionor d'Aragón. Ista esleción desencadenó a rebelión de Chaime II d'Urchel, qui fue vencito, mientres que Ferrando se convertió en rei con o nombre de Ferrando I.

Alifonso V, fillo de Ferrando, continó a politica de conquiestas d'os suyos predecesors. En 1442, s'apoderó d'o Reino de Nápols y se convertió en arbitro d'a Italia d'o sieglo XV. Asinas levó enta lo suyo apocheu a o poder aragonés en a Mar Mediterrania central.

En istos vastos territorios, cada rechión d'a Corona poseyeba a suyas corz propias, o suyo dreito particular y a suya deputación reyal propia u fueros. Pero ista tradición de monarquía pactista topetaba con as anglucias absolutistas d'os Trastamara. Chuan II tuvo que concarar-se con rebelions importants en Aragón; pero, sobre tot, con una verdadera guerra civil en Catalunya, entre 1462 y 1472, que metió en periglo a unidat d'a Corona, en un periodo de crisi economica. En zagueras, tuvo que ceder os condaus d'o Rosellón y de Cerdanya a lo rei de Francia, Loís XI.

Se veiga Aragón en a Edat Muderna

O casorio entre Ferrando II d'Aragón y Isabel I de Castiella, en 1469, en Valladolit endució a unión d'os dos reinos principals d'a peninsula, Castiella y Aragón, iniciando a creación d'a Espanya muderna. mientres Isabel se convertió en reina de Castiella, en 1474, Chuan II d'Aragón atorgó a sus fillos o titol de rei de Sicilia, abant de que obtenese a totalidat d'os titols en 1479. A partir d'ista calendata, a vida d'Aragón remanió vinculata de traza cerenya a la d'a resta d'Espanya.

A monarquía instituyó un consello d'Aragón, encargato de consellar a o rei, mientres que d'os afers d'os reinos de Napols, Cerdenya y Sicilia s'encargó lo consello d'Italia. En o Reino d'Aragón, o rei yera representato por un virrei y la suya chusticia yera administrata por una audiencia. S'asistió a una castellanización d'a monarquía, sinyalata por o feito de que, mientres lo suyo reinato, Ferrando II pasó 37 anyadas en Castiella y nomás que 33 meses en Aragón. A Inquisición, ya present en Castiella, s'introdució en Aragón en 1482. En 1492, a decisión de forachitar a los chodigos de Castiella, s'estendilló enta Aragón, o que empentó a mas de 6 000 chodigos y falsos conversos a albandonar Aragón en menos de tres meses. A participación d'Aragón en a conquiesta d'America fue feble, dato que se favoreixeban os habitants y as ciudaz de Castiellas: nomás que lo puerto de Sevilla en podeba espleitar d'o comercio, mientres que o puerto de Barcelona en yera excluyito. A desposición d'Isabel, que viedaba la presencia de foranos en as Antillas espanyolas, obligaba a los aragoneses a demandar permiso ta fer o viache. Se puet sinyalar, manimenos, a intervención decisiva de Gabriel Sánchez, tresorero reyal d'Aragón, qui recomendó a Colombo a Ferrando II. Johan d'Ampiés, orichinario de Zaragoza, se sinyala tamién como fundador d'a ciudat de Coro en 1527.

Aragón alza la suya independencia churidica, institucional y financiera. A lo reino d'Aragón se li forne d'as Corz d'Aragón, que en disposan a-saber-las de competencias, entre as cuals sobreixen principalment a de reconoixer a lo rei y la d'establir a fiscalidat. Istas se farchan de tres «brazos»: o «brazo militar» (nobleza), o «brazo eclesiastico» (clero) y lo «brazo d'as universidaz» (ciudaz). mientres la sesión d'as Corz, o montamiento d'as rendas recautatas en nombre d'a monarquía se negocia entre lo rei y los delegatos. Amás, l'asembleya en puet fer de retreitos a lo rei sobre l'abuso cuentra los previlechios locals. As sesions d'as Corz d'Aragón, de Catalunya y de Valencia s'achuntan en una mesma ciudat, cheneralment en Monzón, a on s'aplegan deseparatas. Entre as reunions d'istas sesions, una delegación permanent d'as Corz s'encarga d'os afers corrients y d'a relación con a monarquía. Os dirichents locals prenen tamién consciencia d'a particularidat d'o reino. En 1499, a Deputación Cheneral d'Aragón fixa la iconografía precisa d'o blasón d'o reino, que s'alza dica huei. En 1504, mientres que un decreto castellano ordena la conversión u la expulsión d'os mudechars, a nobleza aragonesa s'oposa a la suya aplicación en Aragón, pus ista espleitaba d'a riqueza de cualques 30 000 artesans y campesins mudechars d'o reino (ye dicir, una ueitena parti d'a población aragonesa).

Cuan Ferrando II murió en 1516, Aragón, como la resta d'Espanya, pasó a mans d'o suyo nieto, Carlos I. O reino d'Aragón no representaba allora nomás que una chicota parti d'o vasto imperio de Carlos I. A historia d'Aragón ye sinyalata por a multiplicación d'as tensions entre as institucions monarquicas espanyolas, que tienden enta la centralización, y las institucions medievals locals, que tienden enta la conservación d'as particularidaz y d'os previlechios locals. Por eixemplo, a Inquisición, que se desembolicó mientres lo sieglo XVI, se convertió en un meyo ta la monarquía espanyola ta enguiliar os fueros, imposando asinas una chusticia excepcional por ensomo d'as chusticias particulars locals.

Maguer Aragón n'enduró de problemas importants entre 1590 y 1591, as ditas Alteracions d'Aragón, Felipe I d'Aragón y II d'Espanya mató a lo Chusticia d'Aragón Chuan V de Lanuza, escomencipió a ceder a moniquet toz os suyos dreitos. Posteriorment, en as Corz d'Aragón, achuntatas en Tarazona, Felipe I d'Aragón y II d'Espanya determinó de remodelar as institucions aragonesas, encara que no las suprimiba. O rei se reservó la potestat d'esleir a lo virrei, mesmo si no yera aragonés, y a lo Chusticia d'Aragón. Antimás, la deputación d'o Reino tresbatió lo control d'os treudos, a cosirada d'o territorio, asinas como lo nombramiento d'os representants d'as ciudaz. En zagueras, Felipe I d'Aragón y II d'Espanya imposó un treudo de 700 000 libras ta los aragoneses. O sieglo XVII fue un periodo de decadencia ta las institucions aragonesas. En 1598, Felipe II d'Aragón y III d'Espanya viedó a las Corz d'Aragón d'achuntar-sen: ista entredición perduró dica la fin d'o reinato d'él, en 1621. En 1626, as Corz d'Aragón, acuchentatas en Balbastro, dentran en conflicto con o rei Felipe III d'Aragón y IV d'Espanya. Aragón se vido aforzato a bosar-ne d'impuestos particularment muito gravosos ta refirmar l'esfuerzo en a guerra en Alemanya y en os Países Baixos. A rechión se trobaba allora afundata en a pobreza, apezonata ta los pillaches y la mendicidat. A guerra s'estendilló mesmo por Aragón; ya que, en 1641, s'achuntó un important exercito ta chusmeter a Catalunya.

En primerías d'o sieglo XVI, a población puyó ta 51 540 fogaches, isto ye 210 000 personas alto u baixo. O desembolique economico fue encara feble y la clase dirichent viró enta Castiella, verdadero corazón d'Espanya. O sieglo XVI suposó un periodo de creiximiento, tanto economico como demografico. Pero as epidemias de peste, a la fin d'iste sieglo, fizon tornar a reducir os livels de población ta aquels observatos en os sieglos XIV y XV. En 1526, a beta de victoria de Pavia, Carlos I d'Aragón y Espanya y V d'Alemanya imposó a los mudechars aragoneses a conversa enta lo cristianismo: istos moriscos son masivament convertitos y baptizatos, pero a mayor parti alzoron en secreto la relichión musulmana. En 1610, Felipe II d'Aragón y III d'Espanya decretó l'itamiento d'os moriscos de toz os reinos y Estatos d'a Corona d'Espanya, o que endució enta lo partimiento de cualques 70 000 personas d'Aragón. As zonas desentas se repobloron con franceses, navarros y catalans. Pero isto no empachó pas una inchent baixada d'a producción y un perdimiento important de riqueza ta la rechión.

O sieglo XVII fue tamién un periodo de treballo historico que embocó en una important literatura historiografica y churidica sobre lo reino. Ta captener iste esfuerzo, se creoron en 1601 os archivos d'o Reino d'Aragón, mientres que lo puesto de cronista d'Aragón en prenió d'importancia con feguras como Cheronimo Zurita. As cronicas particulars se multiplican: Información de los sucesos de Aragón de 1590 y 1591 y Alteraciones populares de Zaragoza del año 1591 d'os chirmans Argensola. Asinas mesmo, una Historia de las cosas sucedidas en este Reyno d'Antonio de Herrera y Tordesillas ye condemnata a estar cremata en a xera.

En noviembre de 1700, o rei Carlos II d'Habsburgo fenece sinse descendencia. Iste eslee ta heredar toz os suyos dominios a un nieto de Loís XIV de Francia, Felipe de Borbón, qui se converte en rei d'Espanya baixo o nombre de Felipe IV d'Aragón y V d'Espanya. En 1702, ye recibito por as Corz d'Aragón como rei; pero, en 1705, Aragón, como la resta d'a Corona, prene parti por l'hereu d'Habsburgo, l'archiduque Carlos d'Austria, mientres la Guerra de Succesión. Nomás que bellas ciudaz, como Calatayú y Tarazona, captuvon o suyo refirme ta Felipe IV d'Aragón y V d'Espanya. A beta d'a batalla d'Almansa, en 1707, Felipe IV d'Aragón y V d'Espanya abolió toz os dreitos aragoneses y adoptó diversas mesuras restrictivas, pero Carlos d'Habsburgo los restablió a la anyada siguient. En 1713, o Tractau d'Utrecht entima la victoria definitiva de Felipe IV d'Aragón y V d'Espanya y las transformacions embocan en os Decretos de Nueva Planta. Istos decretos se traducen en l'abolición d'a Corona d'Aragón y, por tanto, d'o Consello Reyal d'Aragón, asinas como a circumducción d'os Fueros d'os Reinos d'a Corona d'Aragón, l'anulación d'os previlechios en vigor en os suyos municipios y la disolución d'a organización territorial d'os reinos. Aragón, a partir d'allora, se rechirá por as leis de Castiella y esdevendrá una simpla provincia d'o Reino d'Espanya. En o plan fiscal, un intendent cusirará a partir de 1720 l'aplicación d'as decisions reyals en Aragón.

Aragón sofrió una grieu crisi economica. mientres que a propiedat d'a tierra remane en mans de grans propietarios, a presión sobre los chornalers creixe y la pobreza entre a población augmentan. Burniatos por a miseria, os chicoz propietarios as suyas tierras ta los grans terratenients. Entre 1763 y 1766, Aragón n'endura de fambreras importants en as ciudaz, o que rebaila un despagamiento y se producen a-saber-los movimientos de revuelta. O Censo de Floridablanca fa veyer que Aragón ye, a la fin d'o sieglo, una d'as rechions menos poblatas d'Espanya: l'actual provincia de Uesca amesura 162 530 habitants, a de Teruel 191 118 y la de Zaragoza 269 407; id est, arredol de 623 000 habitants en Aragón, o que representa nomás que lo 6% d'a población total d'Espanya.

Con tot y con ixo, Aragón se converte en a primera rechión productora de trigo d'Espanya. A construcción d'a Canal Imperial d'Aragón, que dopla a l'Ebro, heba como obchectivo millorar o comercio. En 1771, naixió en Fuent de Todos, amán de Zaragoza, o mas celebre pintor espanyol d'o sieglo XVIII, Francisco de Goya. A partir de 1771, iste ye muito activo a lo servicio d'o consello de fabrica d'a Basilica de Nuestra Sinyora d'o Pilar, ta que decora la vuelta d'a capiella d'a Virchen y la d'o coro. Dimpuesas, treballó en os frescos d'a Cartuixa d'Aula Dei, a lo norte de Zaragoza. Dimpués d'haber adquiesto granizo renombre en a rechión, dixó Aragón por Madrit en 1775.

Se veiga Aragón en a Edat Contemporania

En marzo de 1808, o rei Carlos IV ye empentato a abdicar por su fillo, Ferrando, qui se converte en rei. Napoleón Bonaparte, con a desincusa d'arbitrache entre pai y fillo en a conferencia de Bayona, entre abril y mayo d'o mesmo anyo, en profita ta apoderar-se d'Espanya. O Devantamiento d'o 2 de Mayo en Madrit, que da prencipio a la Guerra d'o Francés, n'incisca de reaccions semblants en as ciudaz aragonesas. O brigadier José de Palafox y Melci, partisán de Ferrando VII, debant d'o dandalo d'on conte de Sastago y d'o ministro Antonio Cornel, encabezó la rebelión en Aragón y s'esmoscó de l'exercito francés en L'Alfranca, amán de Patriz. A rebelión se fornió tamién de chefes surtitos de ringlas populars, como Jorge Ibor y Casamayor, embotato lo "Tío Jorge".

O 24 y 25 de mayo, a población se sublevó en Zaragoza y prenió las armas en favor d'a familia reyal espanyola. o 6 de chunio, o cheneral de brigada Charles Lefèvbre-Desnouettes se metió a lo mando d'un destacamento y burnió sinse greveza a las tropas d'o Marqués de Lazán en Tudela y en Mallén, y dimpuesas, a las tropas de labradors ninviatos cuentra él en Alagón. Iste cheneral metió un setio debant de Zaragoza lo 15 de chunio de 1808. L'11 de chulio, os franceses heban ocupata la mayor parti d'a ciudat, pero la resistencia se torna fura en o Reyal Monesterio de Santa Engracia, entre l'1 y l'11 d'agosto. As mullers, como Agustina d'Aragón, participoron en o combatimiento. mientres lo mes d'agosto, os franceses fuoron repelitos y debioron albandonar a ciudat o 15 d'o mesmo mes.

L'exercito francés se fizo enta lo sud, an Pierre Dupont de l'Étang sofrió una redota en Bailén. O 23 de noviembre de 1808, o mariscal Lannes, dirichindo a 30 000 hombres, escobó a los espanyols de Francisco Javier Castaños en a batalla de Tudela. Escartato lo periglo espanyol, os mariscals Moncey y Mortier tornan a escomencipiar o Setio de Zaragoza, lo 20 d'aviento de 1808. Os franceses dentran en a ciudat a primeras de chinero, pero o suyo abanz dificil, pus totas as fuerzas d'os asetitatos puyan dica 50 000 hombres y los franceses nomás disposan que de 22 000 hombres redolatos por enemigos exteriors, en estar tot Aragón en insurrección. A Mortier se li encomendó de dispersar a los insurchents, mientres que Lannes vien ta prener as tirandas d'o setio. Iste li demandó a Palafox "paz y capitulación"; pero Palafox li retartió "guerra y cultro". Dimpués de bels encarnizatos combatimientos en as carreras, os franceses se fizon duenyos d'a mayor parti d'a ciudat, enducindo una pierda elevata de 70 000 zaragozanos. O 20 de febrero, mientre os franceses rematan una mina enorme, o consello de defendimiento de Zaragoza ninvió una deputación ta lo mariscal Lannes ta sinyar a suya capitulación. Zaragoza, asetiata dos vegadas, yera completament esboldregata.

En os meses siguients, Aragón en conchunto cayió a mans d'os franceses. Uesca fue ocupata en 1809, mientres que la rechión fue gubernata por chenerals franceses. Os combatimientos se fizon enta lo sud d'Aragón. O 23 de mayo de 1809, l'exercito francés de Louis-Gabriel Suchet s'enfrontinó cuentra los espanyols de Joaquín Blake y Joyes mientres la batalla d'Alcanyiz, que s'apocó con a victoria espanyola. Un mes mas tardi, o 18 de chunio de 1809, os dos chenerals se troban atra vegada mientres la batalla de María, con victoria francesa. En 1810, Aragón se trestalló en tres prefecturas, dirichitas por prefectos afrancesatos fidels a lo rei Chusé: Ebro y Xalón (Zaragoza), Ebro y Cinca (Uesca) y Guadalaviar (Teruel).

En zagueras, Aragón, muito abatanato en a Guerra d'o Francés, fue liberato en o mes de febrero de 1814.

A tamás d'o refús d'aplicar a Constitución de Cadiz, Ferrando VII ye empentato por os liberals espanyols enta aplicar-la a partir de 1820. Ye la empezadura d'o Triennio Liberal, tres anyadas de gubierno liberal, dende 1820 dica 1823. As primeras reformas miran de modernizar Espanya. Ye dintro d'ista bastida cuan s'entachonó lo trestallo provincial d'o país en 53 provincias. Aragón se trestalla en cuatre provincias: Zaragoza, Uesca, Teruel y Calatayú. Iste trestallo provincial se basa en os criterios de densidat de población, de grandaria y de coherencia cheografica. Os nombres d'as capitals provincials se prefirioron a los nombres d'as antigas rechions ta designar as nuevas provincias. En 1822, se restablioron os intendents provincials como representants d'o Ministerio d'Hicienda. A fin d'o Triennio Liberal y a tornada de l'absolutismo, en 1823, acotola iste trestallo: Aragón allora torna a haber as suyas antigas mugas.

A muerte de Ferranfo VII, en 1833; l'autoproclamación de l'Infant Carlos ("Carlos V d'Espanya") como "rei"; y lo mantenimiento d'Isabel, filla de Ferrando, como lechitima hereua endizcan o periodo d'as Guerras Carlistas. Istas troban resón en Aragón, an os carlistas, qui en miraban de partisans, proposoron restablir as libertaz forals aragonesas. De feito, os carlistas proposan una monarquía tradicional, descentralizata y respectuosa con as libertaz provincials, as tradicions locals y os costumbres, asinas como a relichión catolica. A Primera Guerra Carlista s'apoca con a suya redota en 1839. Pero bels casos de resistencias, sobre tot en as rechions pirinencas, se multiplicoron. O chefe militar Ramón Cabrera, en o Mayestrato, continó a luita dica mayo de 1840. A Segunda Guerra Carlista, entre 1846 y 1849, se desembolicó prencipalment en Catalunya, pero sobreixió tamién enta zonas rurals d'o norte d'Aragón.

En setiembre de 1868, se formoron en as tres grans ciudaz aragonesas -Zaragoza, Uesca y Teruel- Chuntas Revolucionarias que proclamoron a degradación moral d'Isabel II y, por tanto, enducioron un barambán favorable ta Amadeu I. Sindembargo, zapament, iste fizo escarda d'Aragón y de Navarra en o escudo d'Espanya, ta remplazar-los per os colors de Saboya, o que n'inciscó de despagamiento en tals rechions. En 1876, iste rei deleixó y dimpués se proclamó a Primera Republica Espanyola. O barambán se desembolicó de tal traza que as cadieras reservatas a os deputatos aragoneses pasoron enta os republicans en as eleccions de mayo de 1873.

Istos esdevenimientos enducioron a Tercera Guerra Carlista entre tropas carlistas y os fidels ta la Primera Republica, dimpuesas de que o pretendient carlista Carlos de Borbón, Duque de Madrit, prometese de restablir os fueros suprimitos per os Decretos de Nueva Planta. En o Mayestrato, o militar carlista Pascual Cucala consiguió arreplegar 3000 hombres ta lo bando reyalista. O cheneral carlista Marco de Bello tamién en reclutó de tropas, que yeran ditos "companyía d'o Pilar" en referencia ta la Virchen d'o Pilar. Pero iste fracasó debant de Casp, antis de refusar a os republicans en Cantaviella en 1874. Enfortitos os carlistas con tropas procedents de Catalunya y Valencia, iste menó la guerra dende ista ciudat, antis d'estar-ne forachitato. China chana, as tropas carlistas escamporon u rebloron definitivament debant d'o nuevo rei, Alifonso XII en 1876.

L'anarcosendicalismo se bi desembolicó manimenos d'una traza considerable, entro a lo punto de fer-ne uns d'os bastions d'os sindicatos d'a CNT y d'a FAI. A diferencia d'atras rechions d'implantación anarquista -como Catalunya-, se tractó d'un anarquismo labrador, a on a custión d'a reforma agraria estió predominant. As desigualdaz socials n'inciscoron de vadas y de manifestacions, cada vegada mas numbrosas entre 1917 y 1923. Os sindicatos CNT y UGT s'alioron ta fer abanzar as suyas reivindicacions: en 1919, Zaragoza conoixió lo numero de vadas mas gran d'Espanya. Tamién os atentatos anarquistas son cada vegada mas numbrosos: en 1920, bels anarquistas enristioron o cuartel d'o Carmen en Zaragoza y asasinoron a dos empleyatos d'o concello. O 4 de chunio de 1923, estió lo cardenal y arcebispe de Zaragoza Juan Soldevilla y Romero qui estió asasinato.

O 13 de setiembre de 1923, o cheneral Miguel Primo de Rivera arrampló lo poder meyant un golpe d'estau refirmato per o rei. Iste golpista, o 30 d'octubre d'ixe anyo, recibió lo refirme d'a Unión Regionalista Aragonesa, una colla de personalidaz qui manifestaban a suya adhesión a truca d'o reconoiximiento d'una ampla autonomía ta Aragón. En aviento, tal colla presentoron un "prochecto sobre las bases ta un estatuto d'a rechión aragonesa dintro de l'Estato espanyol", pero garra iniciativa suya estió habita en cuenta. A dictadura de Primo de Rivera no estió masiato estricta; s'instauró a censura y s'alcorzoron as libertaz publicas, pero se produció un gran desembolique, prencipalment en: as comunicacions per carretera y ferrocarril -se construyó a linia de ferrocarril de Canfranc-, politica hidraulica -se fundó a Confederación Hidrografica de l'Ebro y s'enamploron o rete de reganos en 72 163 ha- y milloras en os lugars d'as tres provincias -s'edificoron numbrosos centros escolars y atras infrastructuras-. Manimenos, a penar de tot isto, Primo de Rivero se vido empentato enta la dimisión en chinero de 1930.

Aragón se convertió en una d'as rechions mas pobras d'Espanya. Iste pierde d'importancia se tradució en un exodo rural masivo, que vido a emigración d'os labradors aragoneses enta os centros urbans de Zaragoza, Uesca, Teruel y Calatayú, pero tamién enta las grans ciudaz vecinas, como Madrit y Barcelona. Pero lo sieglo XIX tamién ye un periodo d'enxautes. En 1837, os privilechios estamentals y as decimas s'abolioron. Os grans monesterios calatrioron as distinctas desamortizacions menatas per os ministros Baldomero Espartero en 1841 y, sobre tot, per Pascual Madoz a partir de 1855.

L'Estato n'encetó nombrosas de grans obras. En 1852 se confirmó lo prochecto de connexión ferroviaria entre Zaragoza y Barcelona. A intinción d'amillorar as relacions comercials entre Francia y Espanya levó a la construcción d'una linia ferroviaria entre Pau y Zaragoza -vía Canfranc, a on s'edificó una graniza gara internacional, inaugurata en 1928-, a linia Pau-Canfranc. As grans obras miraban tamién d'amillorar os reganos d'a Val de l'Ebro y as comunicacions meyant a excavación de canals. A Canal d'Aragón y Catalunya se remató con a empenta de Joaquín Costa en 1906. A Canal de Lodosa s'escomencipió a excavar a partir de 1915, pero no se remató dica 1935. A Canal de Bardenas, prochectata dende 1865 y encara mas anglucioso, rancó nomás en 1928, gracias a la construcción de l'Entibo de Yesa. En 1927, se creó a primera radio d'ista rechión, Radio Aragón. En 1928 s'inauguró en Zaragoza l'Academia Cheneral Militar, destinata ta la formación d'oficials de l'exercito: o suyo primer director estió lo cheneral Francisco Franco.

As exposicions se multiplican, como as exposicions aragonesas de 1868 y 1885. Pero a mas important fue a Exposición Hispano-Francesa de 1908, que fizo honra d'escaparate ta las interpresas aragonesas. Os edificios d'estilo modernista se multiplicoron, tanto en as grans ciudaz como en as chicotas. Iste estilo, adoptato per as clases burcesas d'a sociedat, fa veyer a suya importancia en primerías d'o sieglo XX. Zaragoza espleitó d'una man d'obra abundant y barata, procendent de l'exodo rural. Zaragoza remató concentrando a mayor parti d'as fabricas, o que endució un desequilibrio demografico cada vegada mas important en Aragón.

De par d'a Segunda Republica Espanyola, entre 1931 y 1939, Aragón fue una rechión clau en a politica espanyola y en a Guerra Civil que la siguió. Durando iste periodo, a rechión n'experimentó de cambeos significativos en termins politicos, socials y economicos.

Politicament, Aragón se fizo en un d'os bastions d'o movimiento obrero y anarquista en Espanya. O movimiento anarquista hubo un gran influxo en a rechión, especialment en a provincia de Zaragoza, a on adubió controlar bels municipios. También Aragón fue una rechión a on surtioron fuertes tensions politicas entre os partius de cucha y dreita. De feito, entre 1931 y 1936, hubon puesto no menos de nueu badas chenerals en Aragón. Per atro costato, lo 7 de chunio de 1936 se presientó debant d'as Corz Chenerals espanyolas un anteprochecto d'estatuto d'autonomía ta Aragón, baixo o modelo d'os estatutos basco y catalán, que será la base d'as reivindicacions autonomistas posteriors, en zagueras d'o sieglo XX.

En termins socials, a Segunda Republica Espanyola en trayió d'importants abances ta la rechión, como a reforma agraria, que afectó especialment a os latifundios aragoneses. Ista reforma permitió a os labradors d'acceder a la tierra y, por tanto, d'amillorar as suyas condicions de vida. Tamién se i produció un important desembolique cultural, con a creación de nuevas institucions culturals y a promoción d'o patrimonio cultural y artistico.

En o tocant ta la economía, Aragón experimentó un important creiximiento industrial de par d'a Segunda Republica Espanyola. Zaragoza se convertió en un centro industrial clau en Espanya, con o establimiento de nuevas fabricas y lo medro d'a producción de biens manufacturatos.

Manimenos, l'esclatito d'a Guerra Civil Espanyola, aprés a prebatina de golpe d'estato de chulio de 1936, empachó la consolidación d'o prochecto d'autonomía. Dende os primers días d'a guerra, Aragón se trobó trencato en dos: a metat occidental, con as capitals provincials de Zaragoza e Teruel, cayó en mans d'o bando sublevato; l'atra metat permadió fidel ta la Republica. Baixo l'influxo de milicias populars anarquistas e comunistas, Aragón constituye, entre 1936 e 1937, un marco ta prebatinas d'una chestión anarquista orichinal, adintro lo marco d'o Consello Rechional d'Esfensa d'Aragón. Entre 1936 e 1939, numbrosas d'as batallas mes importants, como Belchit, Teruel e a la fin l'Ebro, han como escenario as provincias aragonesas. Dimpuesas d'a ofensiva d'Aragón, en 1939, tot Aragón tomba baixo l'autoridat franquista.

Durando lo periodo d'o Franquismo, que adubió dende a Guerra Civil (entre 1936 e 1939) dica la muerte d'o dictador Francisco Franco en 1975, a comunidat autonoma d'Aragón experimentó una tanyida de transformacions politicas, economicas e socials significativas.^[6][7][8]

Dende o punto de vista politico, Aragón estió baixo o rechimen autoritario e centralizato de Francisco Franco. De par d'iste tiempo, se restrinchioron as libertaz politicas e se bi imposó una cerenya censura sobre os meyos de comunicación e la esprisión publica. As institucions politicas autonomas se suprimmioron e lo poder se centralizó en o gubierno franquista en Madrit. Aragón no tuvo un paper sinyalero en a presa de decisions politicas a ran nacional e penió una manca de representación durando iste periodo.^[6][7][8] Con tot e con ixo, en 1953, Francisco Franco zarró lo Pacto de Madrit con os Estaus Unius, que permitió a obredura de bases estatunitenses, como a Base Aeria de Zaragoza, a l'ueste de Zaragoza. Espanya en recibió a truca d'aduya alimentaria e de materias primas. Asinas, a base de Zaragoza acullió numbrosas unidaz d'a Fuerza Aeria d'os Estaus Unius, que en 1992 estió evacuata y en 1994, a la fin, tancata, e que huei ha un uso comercial como Aeropuerto de Zaragoza.

En o tocant a la economía, a situación en Aragón de par d'o Franquismo estió caracterizata per una economía agraria e una industrialización uegata. A rechión se basaba prencipalment en l'agricultura, con una fuerte presencia d'a producción de cerials, vin e aceit d'oliva. Manimenos, a modernización agricola estió uegata e, por tanto, as condicions de vida d'os agricultors se facioron dificils. A industrialización se centroron en dembas como a minería, a producción d'enerchía e a manufactura, pero ista resultó escasa ta empentar un desembolique economico cerenyo en a rechión.^[6][7][8] Manimenos, Aragón sofrió un exodo rural e una mingua demografica importants en as zonas rurals. Con obchecto de tornar a dinamizar a rechión, Zaragoza espleitó en 1964 d'un plan de desembolique en a bastida d'os polos de desembolique nacionals.

En l'ambito social, o Franquismo tuvo un impacto significativo en a vida cutiana d'as personas en Aragón. A represión politica e a manca de libertaz civils cheneroron un clima d'esquiseranza e control social. S'imposó una politica de nacionalismo espanyol e se reprimioron as identidaz rechionals e culturals. Antimás, as desigualdaz socials persisitioron, con una falta d'acceso ta servicios basicos como a educación e l'atención medica ta muitas personas.^[6][7][8] Per atro costato, as primeras manifestacions estudiantils en Zaragoza estioron durament reprimitas. En 1970, a Universidat de Zaragoza se zarró, dimpuesas una creixent achitación estudiantil que reclamaba a libertat. En 1974, as tres deputacions provincials de Uesca, Zaragoza e Teruel decidioron de chuntar-sen en o sino d'a Deputación Cheneral d'Aragón. En mayo de 1975 se creó lo Comité Aragonés de Luita per a Libertat y en chunio d'o mesmo anyo, a Chunta Democratica.

En os anyos 70 d'o sieglo pasato, en Aragón se vivió un periodo de transición como a resta d'as rechions espanyolas, dimpués de l'acotolamiento d'o rechimen anterior, con a recuperación d'a normalidat democratica y a creación d'una nueva bastida constitucional en l'anyo 1978. A lo mesmo tiempo, se prencipió a reclamar una autonomía politica propia, de carácter federalista, ta lo territorio historico aragonés. A manifestación d'o 23 de abril fue historica, con a respuesta de 100000 aragoneses per as carreras d'a capital.

O requedo de l'establimiento d'as comunidaz autonomas per parti d'o Estato y as nefastas decisions de bels politicos, perteneixients ta partitos d'ambito estatal, aportoron un acceso ta l'autogubierno per a vía lenta, un menor teito competencial y una menor autochestión de recursos durando mas de 20 anyadas. O 10 d'agosto de 1982, a Suya Machestat o Rei y lo president d'o suyo Gubierno sinyoron a Lei Organica que as Corz espanyolas heban aprebata y que conteneba l'Estatuto d'Autonomía. D'ista traza, Aragón recuperó as Corz, a Deputación Cheneral, etcetera.

O 7 de mayo de 1992, una Comisión Especial d'as Corz d'Aragón elaboraba un texto reformato que fue aprebato per as mesmas Corz y per as Corz espanyolas. De nuevo, se fizo una chicota reforma estatutaria en 1996 que enampló a bastida competencial, o que artó ta una visura integral durando a-saber-las anyadas, dica que fue aprebato un nuevo texto estatutario en 2007, pero sin adubir una total unanimidat.

En os 90 d'o sieglo pasato, a sociedat aragonesa dio un significativo trango cualitativo en a calidat de vida per causa d'o progreso economico de l'Estato a toz os rans.

En 2000, José Antonio Labordeta obtuvo a primera cadiera en o Congreso d'os Deputatos ta Chunta Aragonesista (CHA); Luisa Fernanda Rudi se fizo en a primera muller qui desempenyó a presidencia d'os Congreso d'os Deputatos y a qui José Atarés Martínez substituyó en l'alcaldía de Zaragoza; ETA asasinó a dos guardias civils en Sallent de Galligo; mas de 400000 personas se manifestoron en Zaragoza cuentra lo borrador d'o Plan Hidrolochico Nacional (PHN); y se creó lo Consorcio Pro Expo 2008. Iste mesmo anyo, en a demba cultural, se celebró en Calanda o centenario d'o naiximiento de Luis Buñuel; y feneció Mauricio Aznar.

En 2001, a colla terrorista ETA asasinó a lo president d'o Partito Popular d'Aragón, Manuel Giménez Abad, en Zaragoza; s'inauguró lo parque paleontolochico Dinópolis en Teruel. Iste mesmo anyo, en as dembas cultural y esportiva, José Luis Borau fue gualardonato con o Premio Goya ta la Millor Dirección per Leo. O teruelano David Civera interpretó «Dile que la quiero» en o Festival d'Eurovisión, do quedó en o seiseno puesto —a millor posición d'Espanya en tot o sieglo XXI dica l'anyo 2022—; o mudéchar aragonés se declaró Patrimonio d'a Humanidat; feneció lo montanyero Pepe Garcés; y o Real Zaragoza conquerió a suya cinquena Copa d'o Rei.

En 2002, dentró en circulación l'euro como moneda oficial en Espanya; l'Executivo d'Aragón exerció as competencias plenas en Sanidat en transferir-sen; s'esboldregó lo memorial d'a Torre Nueva en Zaragoza; a organización terrorista ETA esclató un auto bomba en El Corte Inglés de Sagasta en Zaragoza; rematoron as obras d'espaldamiento d'o paso a libel d'o barrio d'As Delicias; s'actualizó o Pacto de l'Augua; remató a reforma d'o Paseyo d'a Independencia en a capital manya; se sinyó lo convenio de l'AVE ta l'arribada de l'Alta Velocidat en a capital aragonesa; se creó lo holding interpresarial d'a nieu Aramón; y naixió lo Parque Tecnolochico Walqa en Uesca. Iste mesmo anyo, en a demba artistico-cultural, Amaral recibió lo disco de platín per Estrella del mar.

En 2003, bi hubo una graniza creixida en l'Ebro, a mas alta dende 1961; milentas de personas se manifestoron en as tres capitals provincials aragonesas cuentra la Guerra d'o Golfo y o refirme d'o gubierno d'Aznar; s'eslechió de nuevo a Marcelino Iglesias Ricou como president d'a Deputación Cheneral d'Aragón; tamién, o socialista Juan Alberto Belloch Julbe estió esleyiu alcalde de Zaragoza y Lucía Gómez García, alcaldesa de Teruel; se produció l'arriba de l'AVE en a capital d'Aragón, que cuenta dende ixe anyo con a nueva Gara de Zaragoza-Delicias; se zarró a garchola de Torrero; s'ubrió ta lo trafico lo Túnel de Somport; y escomencipió a ubrir-se a plataforma lochistica PLAZA en Zaragoza. Iste mesmo anyo, en as dembas artistico-cultural y esportiva, The Rolling Stones dioron un concierto en a Feria de Muestras de Zaragoza; Eliseo Martín Omenat ganó a medalla de bronce en o Campionato Mundial d'Atletismo de París en a preba de 3000 metros obstaclos; fallió en a localidat alemana de Breitbrunn l'artista zaragozano Víctor Mira; y o zaragozano Pedro Oliva ganó a cuatrena edición d'o programa televisivo Gran Hermano.

En 2004, se celebroron en as tres capitals provincials manifestacions multitudinarias cuentra os atentatos de l'11-M en Madrit; se circumdució lo Plan Hidrolochico Nacional; o President de Francia Jacques Chirac vesitó Zaragoza, ciudat que iste mesmo anyo fue designata como anfitriona d'a Exposición Internacional de l'anyo 2008. Iste mesmo anyo, en a demba esportiva, o Real Zaragoza conquerió a Copa d'o Rei y a Supercopa d'Espanya; Conchita Martínez consiguió a medalla d'archent olimpica en Atenas; mientres que en l'ambito artistico-cultural, espritoron Fernando Lázaro Carreter y Pepe Carrol, se corrió en o Castiello de Lobarre a cinta Kingdom of Heaven de Ridley Scott, se tancó lo restaurant Savoy en o Coso de Zaragoza y Metallica dio un concierto en Zaragoza.

En 2005, cayó un nevadizo en Zaragoza; ciudat que ista mesma anyada vesitó lo Canceller d'Alemanya Gerhard Schröder vesitó y que fue escullita per a ONU como seu d'a suya secretaría ta la decada de l'augua entre 2005 y 2015; tamién en Zaragoza se metió a primera piedra d'a Expo 2008; y tamién ista ciudat sofrió un atentato d'a colla terrorista ETA con dos lanzagranadas cuentra l'aeropuerto.

En 2006, se trió Fluvi como mascota d'a Espo 2008; a organización terrorista GRAPO asasinó a la interpresaria Ana Isabel Herrero —zaguer atentato terrorista en Aragón dica la calendata—; a canal autonomica de televisión Aragón TV encetó as suyas emisions; y se retiró a estatua de Francisco Franco de l'Academia Cheneral Militar de Zaragoza. Ista anyada, en l'ambito cultural, feneció Antonio Beltrán Martínez; y en o tocant a l'esporte, o Real Zaragoza ganó per 6 a 1 a lo Real Madrid, mientres que Agapito Iglesias se fizo en o prencipal accionista d'o Real Zaragoza; per atro costato, a selección aragonesa de fútbol desputó lo suyo primer partito internacional cuentra Chile, a qui venció per 1-0.

En 2007, se conformó lo Patronato de l'Archivo d'a Corona d'Aragón; se produció lo crimen de Fago; dentró en vigor l'Estatuto d'Autonomía d'Aragón aprés a suya reforma global; fuoron reesleitos Marcelino Iglesias Ricou como president d'a Deputación Cheneral d'Aragón -en que serba o suyo tercer mandato- y Juan Alberto Belloch Julbe como alcalde de Zaragoza; Francisco Pina Cuenca estió l'unico president d'as Corz d'Aragón que repitió en o cargo; espritó lo turiasonense Gabriel Cisneros Laborda, uno d'os Pais d'a Constitución; s'inauguró l'aeropuerto de Uesca-Pireneus; y se presentó lo polemico prochecto Gran Scala. En l'ambito artistico, Héroes del Silencio ofrioron dos conciertos en a Romadera, en Zaragoza.

En 2008, Manuel Pizarro Moreno estió lo numero dos d'a lista d'o Partito Popular en Madrit ta las eleccions chenerals; s'enampló a linia de l'AVE Madrit-Zaragoza dica Barcelona, s'inauguró lo World Trade Center Zaragoza en o barrio de l'Actur; s'inauguroron tamién o rete de Cercanías Zaragoza, o Puent d'o Tercer Milenio, a primera fase d'o corredor verde Oliver-Valdefierro, o Parque de l'Augua, os parques linials d'as riberas de l'Ebro y a nueva terminal de l'aeropuerto de Zaragoza; s'implantó en Zaragoza lo servicio publico de loguero de bicicletas BiZi; se rematoron as obras d'o Tercer y Cuatreno Cinturón de circumvalación de Zaragoza; se celebró dende lo 14 de chunio dica lo 14 de setiembre a Exposición Internacional de Zaragoza baixo lo lema «Augua y Desembolique Sustenible»; s'ubrioron o zaguer tramo d'a Autovía Mudéchar que une as tres capitals de provincia aragonesas y l'ARA-A1, primera autopista d'a DChA; y tamién Zaragoza fue esleita ta estar seu d'Expo Paisaches 2014, de caracter internacional. Manimenos, aprés istos acontecimientos, Aragón -como a resta d'Espanya- sofrió los efectos d'una grieu crisi economica, financiera y immobiliaria. En o respective a la cultura y esporte, se commemoró o Bicentenario d'os Setios de Zaragoza; se reubrió El Plata; 58 anyadas dimpués, a Sociedad Deportiva Huesca puyó ta la Segunda División; y s'ubrió lo centro comercial Plaza Imperial en Zaragoza.

En 2009, se producioron distinctas imputacions per a operación Molinos anticorrupción en La Muela; se dictó sentencia eclesiastica que ordenaba la torna d'os Biens d'Aragón Oriental; Aragón surtió nocito en a reforma d'a financiación autonomica; o Secretario de Transportes estausunidenco Ray LaHood vesitó Zaragoza; y s'aprebó a polemica Lei de Luengas d'Aragón. En os ambitos artistico-cultural y esportivo, Madonna dio un concierto en Zaragoza; s'instaló lo gnomon d'o Reloch solar Multicaja-Zaragoza; y s'inauguró lo circuito de velocidat Motorland Aragón en Alcanyiz, en Teruel.

En 2010, Aragón s'alticamó con o fenecimiento de José Antonio Labordeta; Fernando Elboj Broto renunció ta l'alcaldía de Uesca aprés haber rechito ista ciudat dende 1999 y fue relevato en o suyo cargo per o tamién socialista Luis Felipe. En a demba esportiva, Álvaro Arbeloa estió campión d'o Mundial de Fútbol con a selección espanyola y se celebró lo Gran Premio d'Aragón de Motociclismo en o circuito de Motorland Aragón en Alcanyiz.

En 2011, Luisa Fernanda Rudi Úbeda, d'o Partito Popular, se convertió en a primera muller en estar esleita presidenta d'o Gubierno d'Aragón; sindembargo, Juan Alberto Belloch Julbe pudo alzar l'alcaldía gracias a lo refirme de CHA y IU. Per atro costato, Ana Alós y Manuel Blasco Marqués, amos d'o PP, se fizoron alcaldes de Uesca y Teruel, respectivament; antimás, Zaragoza renunció a estar seu d'a Expo Paisache 2014; as personas esqueferatas brincoron de 100000 en Aragón; y as caixas d'estalbios Multicaja y Cajalón nuncioron a suya marca comercial conchunta, Bantierra. En a demba cultural, ubrió as suyas puertas o nuevo Museu Pablo Serrano en Zaragoza; entremistanto, en l'ambito esportivo, o Club Voleibol Teruel conquirió lo suyo doplet, a Superliga y a Copa d'o Rei.

En 2012, os Prencipes d'Asturias inauguroron a Seu de Nuestra Sinyora d'a Huerta de Tarazona; tamién s'inauguró lo centro comercial Puerto Venecia en Zaragoza; y ubrió a Gara de Zaragoza-Goya, tamién en a capital manya. En l'ambito esportivo, Andrea Blas consiguió una medalla d'archent en os Chuegos Olimpicos de Londres, mientres que Teresa Perales sumó 22 medallas paralimpicas en o suyo palmarés; per atro costato, se produció a polemica restauración de l'Ecce Homo de Borcha, que se tornó en una noticia a ran mundial.

En 2013, se metió en funcionamiento a linia 1 d'o Tramvía de Zaragoza; s'esbordó lo río Esera en Benás; Ibercaja Banco integró a Caja3 con una ampliación de capital y refizo a suya directiva; fenecioron os politicos y avogatos Emilio Eiroa García y José Atarés Martínez; se fizo publico lo «Caso Plaza» de corrupción; esclató una bomba de radita potencia en a Seu basilica de Nuestra Sinyora d'o Pilar de Zaragoza, do en causó de mals materials; o restaurant El Batán, en Teruel, adubió una estrela Michelín. Iste mesmo anyo, en l'ambito esportivo, Cristina Ouviña estió campiona d'Europa de baloncesto; a waterpolista Andrea Blas, d'o mundo; Carlos Pauner, primer aragonés y cuatreno espanyol en completar os «14 ueitomils» d'a planeta; mientres que Zaragoza se tornó subseu d'o Mundial de Balonmano.^[9]

En 2014, as Corz Chenerals proclamoron a Felipe VI Rei d'Espanya; as eleccions ta lo Parlamento Europeu trencoron o bipartitismo en Espanya; Aragón incumplió l'obchectivo de deficit fixato ta l'anyo 2013; s'inauguró a linia d'AVE Zaragoza-Marsiella. En a demba esportiva, a Fundación Zaragoza 2032 se fizo cargo d'o paquet accionarial d'o Real Zaragoza, o que acotoló a era d'Agapito Iglesias; a waterpolista Andrea Blas se fizo en campiona d'Europa; y espritó l'entrenador de baloncesto José Luis Abós. Per atro costato, en cultura, feneció lo modista y disenyador Manuel Pertegaz; y ubrió a suyas puertas o CaixaForum Zaragoza.^[10]

En 2015, Javier Lambán Montañés, d'o Partito d'os Socialistas d'Aragón (PSOE-Aragón), fue esleyiu nueno president d'Aragón dende a instauración d'a democracia; Pedro Santisteve, d'o partito Zaragoza en Común (ZeC), se fizo en alcalde de Zaragoza con amparo en o PSOE y a Chunta Aragonesista (CHA); Luis Felipe Serrate, d'o Partito d'os Socialistas d'Aragón (PSOE-Aragón), torna ta l'alcaldía de Uesca con amparo en o partito Cambiar Huesca y Aragón Sí Puede; en cambio, Manuel Blasco Marqués, d'o Partito Popular (PP) fue reesleito como alcalde de Teruel; per atro costato, fenecioron sies personas en un trachico accident en Pirotecnia Zaragozana. En l'ambito cultural, os actors d'a serie Game of Thrones Emilia Clarke, Iain Glen y Michiel Huisman visitan Teruel.^[11]

En 2016, Emma Buj Sánchez, d'o Partito Popular (PP), fue esleyiu alcaldesa de Teruel; y Violeta Barba Borderías de Podemos (Espanya) se fizo en a primera muller en presidir as Corz d'Aragón. En a demba cultural, a Cheneralidat de Catalunya torna 51 d'as 97 piezas d'os biens aragoneses a lo Reyal Monesterio de Santa María de Sixena, en a provincia de Uesca; espiritoron o cantaire de xota José Iranzo Bielsa -mas conoixito como «O Pastor d'Andorra»- a la edat de 101 anyos y o boxiador Perico Fernández per grieus problemas de salut; Rubiuelos de Mora fue esleito o lugar mas polito d'Espanya aprés haber ganato una votación popular; y Luisa Gavasa ganó lo Premio Goya ta la millor actriz secundaria, o Premio Feroz y o Premio Simón con a cinta La novia.

En 2017, bi hubo una multitudinaria manifestación en Teruel a favor d'a modernización d'a suya linia de ferrocarril; fue asasinata una vicina de Zaragoza en un atentato alchihadista en Cambrils, en a provincia de Tarragona; y dos guardias civils y o nieto d'«o Pastor de Andorra» fuoron asasinatos per Norbert Feher —un exmilitar serbio— en Andorra, en a provincia de Teruel. En a demba artistico-cultural, se tresladoron dende lo Museu de Leida per decisión chudicial as 44 obras restants ta lo Reyal Monesterio de Santa María de Sixena; fenecioron lo pintor José Beulas y l'arquitecto Juan José Arenas de Pablo; se retiró d'os escenarios a vedet Lita Claver, dita «La Manya»; y o teruelano Javier Sierra ganó lo Premio Planeta con a suya novela El fuego invisible.^[12]

En 2018, o zaragozano Román Escolano Olivares ye nombrato ministro d'Economía; Ángel Dolado Pérez o cuatreno Chusticia d'Aragón en a etapa democratica; Donald Trump Jr. —fillo d'o president estausunidenco— visita a comarca teruelana d'o Matarranya; trenta anyadas dimpuesas, tornan ta lo panteón d'o Monesterio de Sant Chuan d'a Penya aprés a suya reinhumación o Linache Reyal d'Aragón; l'aragonés Félix Vicente Azón Vilas fue nombrau director cheneral d'a Guardia Civil; Endesa escomencipia lo tramite ta zarrar a central termica d'Andorra en l'anyo 2020; y fallioron Emilio Gastón Sanz, primer Chusticia d'Aragón en a etapa democratica, y Elías Yanes Álvarez, arcebispe emerito de Zaragoza. En l'esporte, per primera vegada en a suya historia, a Sociedad Deportiva Huesca puya ta la Primera División; Jesús Vallejo se fizo en o segundo futbolista aragonés campión d'a Copa d'Europa; Cristina Ouviña consiguió una medalla de bronce chunto con a selección espanyola de baloncesto en o Mundial; y Salma Paralluelo estió campiona d'o mundo con a selección espanyola de fútbol sub-17.^[13]

En 2019, Javier Lambán Montañés ye reesleito president d'Aragón, qui formará gubierno con cuatre fuerzas politicas; per atro costato, Jorge Azcón Navarro, d'o Partito Popular, esdeviene aldalde de Zaragoza. Tamién son reesleitos o socialista Luis Felipe y a popular Emma Buj como alcaldes de Uesca y Teruel, respectivament; os movimientos de Teruel Existe y Soria ¡Ya! convocoron en Madrit a manifestación con o lema A revuelta d'a Espanya avueitata; Teruel Existe antimás consiguió una cadiera en o Congreso d'os Deputaus; y o Puerto de Monrepós se reúbre como autovía. En l'ambito cultural, a Ilesia de Santa María Malena de Zaragoza tornó a ubrir aprés 17 anyadas de restauración; se celebró en o Palacio de Congresos de Zaragoza a trecena (tocant a l'anyo anterior) y a catorcena edición d'os Premios Forqué; Isabel Peña Domingo recibió lo Premio Goya ta lo millor guion orichinal; y Manuel Vilas Vidal resultó finalista d'o Premio Planeta. Finalment, en l'esporte, deleixó lo president d'a Sociedad Deportiva Huesca, Agustín Lasaosa, dimpuesas d'a suya detención y mesa en libertat per una trama d'amanyos de partitos; Irene Samper Bilbao y Cristina Ouviña estioron campionas d'Europa con a selección espanyola de fútbol sala y de baloncesto respectivament; mientres que JJ Arcega-Whiteside se fizo en o primer aragonés y espanyol trigato en o draft d'a Liga de Fútbol Americano Estausunidenca NFL; y o Real Zaragoza fichó a lo chugador chaponés Shinji Kagawa.^[14][15]

• Personal sanitario de Zaragoza en 2020.

• Cartel en l'Hespital Comarcal d'Alcanyiz que diz en castellano "Tot va a prebar bien".

• Cuarentena de l'Exercito espanyol en Alcanyiz.

• A Plaza d'Espanya de Zaragoza totalment desierta durando a cuarentena.

En 2020, Aragón, como a resta d'Espanya y d'a planeta, sofrió a pandemia de COVID-19, que i tresbatioron a vida mas de 3000 aragoneses (a 1 de febrero de 2012); a población espanyola permaneixioron en cuarentena en os suyos fogars durando 98 días aprés a declaración d'o gubierno d'a nación de l'estato d'alarma, o 14 de marzo; se declaró tamién un luto nacional de diez días -o mas luengo d'a democracia espanyola- per as victimas d'a pandemia; entre os defuntos per a pandemia, se trobaban l'expresident d'Aragón, Santiago Lanzuela Marina, y o cantautor Joaquín Carbonell; deleixó a consellera de Sanidat Polar Ventura per una polemica declaración; mientres que o zaragozano Fernando Simón Soria s'encargaba de tresladar ta la opinión publica nacional as novedaz sobre a crisi sanitaria; tamién se suspendioron as fiestas de l'Ánchel de Teruel, as de Sant Lorién de Uesca y as d'o Pilar de Zaragoza; durando mas d'un mes y tres semanas, Exeya d'os Caballers y Andorra se confinoron; Zaragoza, Uesca y Teruel se confinoron tamién perimetralment y pasoron a libel d'alerta 3; o gubierno d'Espanya tornó a declarar l'estato d'alarma lo 25 d'octobre con un toque de queda nacional de 23:00 horas ta las 06:00 horas; per atro costato, se reubrió lo Mercato Central de Zaragoza dimpués d'unas obras de rehabilitación de dos anyadas; o Tribunal Supremo anuló lo prochecto de l'entibo de Biscarrués; y ubrió as suyas puertas ta lo publico a Torre Outlet. En a demba cultural, Nata Moreno y Carla Pérez de Albéniz ganoron un Premio Goya en as categorías de documental y producción, respectivament; mientres que, en l'esporte, a Sociedad Deportiva Huesca puyó ta Primera, aprés haber ganato lo suyo primer títol d'a suya historia, a Liga d'a Segunda División.^[16][17]

En 2021, feneció Juan Antonio Bolea Foradada —primer president d'a Deputación Cheneral d'Aragón—; Pilar Alegría Continente estió la primera aragonesa ministra; s'ubrió lo treito entre Figueruelas y Gallur de l'Autovía de l'Ebro, entre que se tornó gratuita l'Autopista d'o Nord-este entre Alfacharín y Fraga. En l'ambito cultural, fallió lo compositor y mosicaire Antón García Abril y a cinta Las niñas de Pilar Palomero resultó a gran trunfadora d'a XXXV edición d'os Goya -con o premio Goya a la Millor Cinta, Millor Dirección Novel, Millor Guión Orichinal y Millor Dirección de Fotografía. En os esportes, Mapi León se fizo en a primera futbolista aragonesa en ganar una Copa d'Europa; Teresa Perales recibió lo Premio Princesa d'Asturias d'os Esportes; y Jesús Vallejo consiguió a medalla d'archent en os Chuegos Olimpicos.^[18]

En 2022, s'espaldó a columna d'a Fuent d'o Torico en Teruel; se celebró lo Festival Vive Latino en Zaragoza; espiritoron o politico Luis Roldán Ibáñez y lo consellero d'economía Francisco Bono. En a demba cultural, fenecioron l'economista y historiador Eloy Fernández Clemente y l'actor zaragozano Juan Antonio Quintana, mientres Luz Gabás Ariño ganó lo Premio Planeta con a obra Lejos de Louisiana. En l'ambito esportivo, fallioron l'exfutbolista zaragozano José Luis Violeta y a exchugadera de baloncesto Pilar Valero; Irene Samper Bilbao y María Sanz Navarro se fizon en campionas d'Europa con a selección espanyola de fútbol sala; Salma Paralluelo estió campiona d'o mundo con a selección femenina espanyola de fútbol sub-20; y Jaime Pradilla resultó campión de l'Eurobasket con a selección masculina espanyola de baloncesto.^[19]

En 2023, per primera vegada en a historia, as tres capitals provincials aragonesas son rechitas por mullers: Natalia Chueca Muñoz se fa en alcaldesa de Zaragoza; Lorena Orduna Pons, de Uesca; y Emma Buj Sánchez -totas d'o Partito Popular-; a Princesa Alionor s'incorporó ta l'Academia Cheneral Militar; feneció lo politico Fernando Elboj Broto; un caza s'estampó en a base aeria de Zaragoza; y, o 6 de chulio, una botinada d'augua y piedra convirtió lo Tercer Cinturón a l'altura d'o barrio zaragozano de Parque Venecia en un flumen d'augua y bardo. En o mundo d'a cultura, fallió l'egrechio cineasta Carlos Saura; Manuel Vilas Vidal obtuvo lo Premio Nadal per a suya novela Nosotros; a cinta documental Labordeta, un hombre sin más se levó o Goya ta Millor cinta documental; y l'actriz zaragozana Laura Gómez-Lacueva espiritó. En a demba esportiva, Irene Samper -per primera vez-y María Sanz -per segunda vez- se fizon en campionas d'Europa con a selección espanyola de fútbol sala; Alberto Zapater se despidió d'o Real Zaragoza como tercer futbolista qui mas vistió a elastica blanqueta; y as manyas Salma Paralluelo y Mapi León estioron campionas d'Europa con o FC Barcelona.^[20][21][22]

En 2024, Concepción Gimeno Gracia se fizo en a primera muller en exercer o cargo de Chusticia d'Aragón; l'alcalde de Miami, Francis Xavier Suárez, visitó Zaragoza; feneció l'interpresario zaragozano César Alierta. En a cultura, a manya Naiara Moreno Aznar se tornó a ganadera d'o programa Operación Triunfo. En a demba esportiva, espiritó l'atleta de Castelserás Carmen Valero; y Zaragoza resultó esleita como una d'as seus d'o Mundial 2030 per a Reyal Federación Espanyola de Fútbol.

1. ↑ Christian Rico, Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.) (en francés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madrit, 1997 (ISBN 9788486839741).
2. ↑ (es) David González Ruiz: Breve Historia de la Corona de Aragón. Ediciones Nowtilus, S.L., Madrit, abril de 2012, p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6
3. ↑ (es) David González Ruiz: Breve Historia de la Corona de Aragón. Ediciones Nowtilus, S.L., Madrit, abril de 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6
4. ↑ (es) David González Ruiz: Breve Historia de la Corona de Aragón. Ediciones Nowtilus, S.L., Madrit, abril de 2012, p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6
5. ↑ (es) David González Ruiz: Breve Historia de la Corona de Aragón. Ediciones Nowtilus, S.L., Madrit, abril de 2012, p. 59, ISBN 978-84-9967-306-6
6. ↑ ^{6,0 6,1 6,2 6,3} "La Dictadura de Franco" (en espanyol) - Centro Documental d'a Memoria Historica. Disponible en: www.pares.mcu.es.
7. ↑ ^{7,0 7,1 7,2 7,3} "Aragón bajo el Franquismo (1936-1975)" (en espanyol)- Deputación Provincial de Zaragoza. Disponible en: www.dpz.es.
8. ↑ ^{8,0 8,1 8,2 8,3} "El Franquismo en Aragón" - Historia de Aragón (en espanyol). Disponible en: www.historiadearagon.es.
9. ↑ (es) [El año 2013 en Aragón.
10. ↑ (es) El 2014 en Aragón en 10 acontecimientos.
11. ↑ (es) Las mejores imágenes de 2015 de Aragón en Heraldo de Aragón.
12. ↑ (es) 2017 en imágenes de Heraldo de Aragón.
13. ↑ (es) Cronología de las principales noticias de 2018 en Aragón.
14. ↑ (es) Las noticias más leídas en 2019
15. ↑ (es) Las fotos de 2019 en Aragón
16. ↑ (es) Estado de alarma: El decreto que cambió Aragón.
17. ↑ (es) Fotos que fueron portada en Aragón en 2020.
18. ↑ (es) 2021: el año en imágenes.
19. ↑ (es) Termina 2022, el año de las olas de calor, los incendios forestales, la inflación o la invasión de Ucrania.
20. ↑ (es) 2023, las imágenes que no olvidaremos.
21. ↑ (es) Así ha sido el 2023 en Aragón, en imágenes.
22. ↑ (es) Un mes de la gran tormenta: La tarde en la que Zaragoza rozó la tragedia.

• (es) Monografico en GEA d'Aragón en a epoca romana.